Fréttablaðið - 18.12.2010, Blaðsíða 100

72 18. desember 2010 LAUGARDAGUR
Ég fór til
geðlæknis í
vor sem kom
mér á sporið
með því að
spyrja mjög
snemma að
því hvort ég
tæki lýsi.
Lýsi hefur verið framleitt hér á landi frá aldaöðli. Elstu heimildir um það eru frá byrjun
11. aldar. Lúðvík Kristjánsson segir frá því í Íslenskum sjávarháttum að lýsið, sem á 14.
öld var ein af helstu útflutningsvörum þjóðarinnar, hafi aðallega verið notað sem ljós-
meti auk þess sem það var borið á skinnfatnað og báta til að þétta þá. Undantekning
var að taka lýsið inn.
Hollusta lýsis kom í ljós í byrjun síðustu aldar. Þá var algengt að lýsi væri framleitt
í heimahúsum til heimabrúks. Sem dæmi um notkun lýsis voru kleinur steiktar upp
úr hráu óþránuðu lýsi. Þórbergur Þórðarson rithöfundur segir frá því í grein sinni um
lifnaðarhætti í Reykjavík að lýsi hafi sömuleiðis verið selt í apótekum í lækningaskyni.
Það hafi hins vegar verið verra á bragðið en lýsið sem fólk bjó sjálft til.
Snorri Sigfússon, skólastjóri á Akureyri lagði til eftir lestur skýrslu Steingríms Matthí-
assonar, héraðslæknis í bænum og sonar þjóðskáldsins Matthíasar Jochumssonar,
um bágt heilsufar barna á þriðja áratug síðustu aldar, að gefa þeim bætiefnaríkan
morgunverð. Í lokaritgerð Arnheiðar Jónsdóttur frá Kennaraháskóla Íslands um notkun
lýsis síðastliðin 200 ár er tæpt á því að menn hafi velt vöngum yfir því hvernig koma
ætti lýsinu í krakkana en gæta hreinlætis um leið. Einhverjum hafi þá dottið í hug að
hella lýsinu í bikar og ofan í gapandi barnið án þess að bikarinn snerti varir þess. Það
varð ofan á. Snorra gekk treglega að sannfæra yfirvöld um ágæti lýsistöku til að bæta
heilsufar barna og varð hún ekki að veruleika fyrr en eftir 1930.
Lengi vel eftir það gengu kennarar í barnaskólum landsins á milli nemenda í
kennslustofu og helltu þeir lýsinu beint upp í börnin úr könnum. Þeir sem komnir
eru yfir miðjan aldur muna enn í dag hversu bragðvont lýsið var í þá daga. Enn í dag
tíðkast að gefa börnum lýsi með morgunmat í leikskólum landsins. Bragðið hefur verið
bætt talsvert í gegnum tíðina og þarf því ekki að þröngva drykknum ofan í þau. Lýsis-
gjöf í skólum var hætt árið 1956 en þá tóku lýsispillur við.
Hollustan þótti vond á bragðið
M
eðan á meðgöngu
dóttur minnar stóð
var ég hraust en
þegar líða tók á
seinni hlutann tók
að bera á fyrirvara-
verkjum og skilaboðum um að ekki
væri allt með felldu,“ segir Anna Þóra
Ísfold. Hún var heilsulaus, þreytt á
morgnana og þróttlaus á kvöldin. Hún
leitaði til lækna og leitaði skýringa
eftir að hún fann fyrst fyrir einkenn-
um. Þeir tjáðu Önnu að hún væri ein af
þessum óheppnu konum sem fá verki
á meðgöngu. Að öðru leyti væri hún
heilbrigð. Tveimur vikum síðar fæðist
dóttir hennar á 31 viku meðgöngu.
Anna hefur nú uppgötvað að heilsu-
leysi hennar síðastliðin tvö ár og veik-
indi dóttur hennar sem fæddist tveim-
ur mánuðum fyrir tímann megi tengja
miklum skorti á D-vítamíni. Hún vinn-
ur að meistaraprófsritgerð í viðskipta-
fræðum við háskólann á Bifröst um
efnahagslegan ávinning í íslensku heil-
brigðiskerfi ef forvarnastarf yrði aukið
um virkni og fyrirbyggjandi áhrif D-
vítamíns.
Veikar mæðgur
Anna segist hafa tekið útskýringar
lækna gildar á sínum tíma og kenndi
utanaðkomandi áreiti um einkennin
enda hafði hún gengið með eldri dóttur
sína, sem þá var sex ára, tíu daga fram
yfir settan fæðingardag.
„Ég skellti skuldinni á mig; barnið
var að koma, heimilið stórt, áhyggjur af
fjármálum og tilraunum til að komast
af leigumarkaði í varanlegt húsnæði,“
segir Anna. Þau eru sex í heimili; tveir
fullorðnir, dóttir Önnu frá fyrra sam-
bandi og tvö systkini manns hennar á
táningsaldri sem þau hafa tekið að sér
og Anna gengið í móðurstað.
Ástandið batnaði ekki eftir að litla
stúlkan kom í heiminn. Hún var mikið
veik fyrsta árið, þjáðist af magakveisu
og sýkingu í öndunarfærum og lungum,
sem leiddu til astma. Þetta varð til þess
að fara varð með hana að meðaltali fjór-
um sinnum til læknis í hverjum mánuði
fyrsta árið.
Anna Þóra var sömuleiðis léleg til
heilsunnar og þyngdist um fimmtán
kíló skömmu eftir fæðinguna.
„Ég var þreytt, örmagna og ekki eins
og ég átti að mér að vera. Ég fór því að
banka á dyrnar hjá læknum og óska
eftir ítarlegum rannsóknum á mér. Ég
fór til geðlæknis í vor sem kom mér á
sporið með því að spyrja mjög snemma
að því hvort ég tæki lýsi. Ég svaraði
því til að ég hefði tekið lýsi þar til ég
var sautján ára gömul en lítið snert það
síðan ég flutti að heiman. Ég hafi samt
verið dugleg að taka fjölvítamín og slík
fæðubótarefni og treyst því að fæðan
sem ég neyti sjái mér fyrir mikilvæg-
ustu næringarefnunum. Geðlæknir-
inn sagði það peningasóun að rannsaka
magn D-vítamíns í líkamanum, ég ætti
bara að byrja að taka lýsi, þetta væri
borðleggjandi og breytti því ekki að ég
væri þunglynd og betra væri að fara
strax á væg þunglyndislyf. Ég var ekki
tilbúin til að sætta mig við þetta, var
ekki sannfærð um að þetta væri ein-
göngu andlegs eðlis og taldi væga dep-
urð, þróttleysi, slæmt skammtímaminni
og framtaksleysi ekki vera nógu sterk
rök fyrir slíkum lyfjum,“ segir Anna.
Í stað þess að fara á geðlyf tók hún að
lesa sér til um allt það sem hún komst
yfir um vægt þunglyndi, slæmt skamm-
tímaminni, þreytu og máttleysi. Leitin
leiddi hana að umræðunni um D-vítam-
ín, ómega-fitusýrur, járn og B-12. Eftir
það óskaði hún sérstaklega eftir því að
læknar rannsökuðu magn D-vítamíns í
blóði hennar.
Næstum tóm
Niðurstöður blóðrannsóknarinnar bár-
ust Önnu í júní og voru sláandi:
„Ég var með 25 nmol/l af D-vítam-
íni uppsafnað í lifrinni. Það er langt
undir viðmiðunarmörkum á Íslandi.
Hér er viðmiðunin sú að ef þú ert undir
45 þá ertu ekki með nægan forða og átt
á hættu að fá beinkröm og beinþynn-
ingu. En samkvæmt þeim vísindamönn-
um hér sem hafa rannsakað málið er
hins vegar talið vísindalega sannað að
gott sé að mörkin séu yfir 70 nmo/l,“
segir Anna, sem spurði heimilislækni
sinn hvers vegna hann hafi ekki kannað
þetta:
„Í mínu tilviki var svar heimilis-
læknis til margra ára á ástæðu þess að
rannsókn var ekki gerð á D-vítamíni
þrátt fyrir ítarlegar blóðrannsóknir, sú
að hann taldi mig svo skynsaman ein-
stakling að hann gerði ráð fyrir að ég
tæki lýsi að staðaldri. Aðra ástæðuna
sagði hann kröfuna á heilsugæsluna um
sparnað í rekstri.
Anna leitaði sér frekari ráða á eigin
vegum, nokkuð sem læknum leist ekki
vel á.
„Ég fæ þá ráðgjöf hjá læknum að
æskilegt sé að ég taki inn 1.000 einingar
af D-vítamíni á dag. Það er álíka mikið
og matskeið af þorskalýsi. En sérfræð-
ingar í þessum efnum eru ekki sammála
um þetta. Þegar einstaklingar greinist
með svona lítið magn D-vítamíns telja
þeir æskilegra að hann hlaði sig hraðar
með fleiri einingum því við eyðum D-
vítamínum úr líkamanum jafnóðum,“
segir Anna og bendir á að búið sé að
sýna fram á að 20 til 30 mínútna vera í
sól á dag geti hlaðið okkur af 10000 iu
einingum af D-vítamíni. Í þá tvo mán-
uði að sumri sem hennar nýtur hér á ári
hlöðum við ekki inn nægu magni af D-
vítamíni til að nýta allt árið um kring.
Það sem upp á vantar verðum við að fá
úr feitum fiski og með bætiefnum.
Mikilvægt bætiefni
Anna segir algengan misskilning að D-
vítamín eitranir séu algengar. Það þarf
gríðarlegt magn af D-vítamíni til að fá
eitrun.
„Á Íslandi fáum við aldrei nóg af D-
vítamíni frá geislum sólarinnar eða
með fiskneyslu. Vísindamenn hafa ekk-
ert fundið sem bendir til að einstakling-
ar á norðlægum slóðum sem hafa tekið
inn 10.000 einingar af D-vítamíni í hálft
ár hafi fengið eitrun.“ Anna tekur fram
að mikilvægt sé að láta mæla gildi D-
vítamíns í blóði reglulega ef svo mikið
Feiti fiskurinn getur bjargað lífi
Anna Þóra Ísfold fann til þreytu og depurðar eftir fyrirburafæðingu fyrir tæpum þremur árum. Þegar geðlæknir hennar mælti
með geðlyfi ákvað hún að leita annarra leiða. Hún fann lykilinn að betra lífi í lýsi og feitum fiski. Jón Aðalsteinn Bergsveinsson
ræddi við Önnu um mikilvægi D-vítamíns fyrir líkamlegt og andlegt heilbrigði.
DAGURINN BYRJAR MEÐ LÝSI Anna Þóra Ísfold byrjar daginn á því að gefa börnum sínum eina matskeið af lýsi. Hér er hún með Snædísi Helgu, átta ára. Tæplega þriggja
ára dóttir hennar fær jafn stóran skammt. FRÉTTABLAÐIÐ/VALLI
FRAMHALD Á SÍÐU 74
TAKTU LÝSIÐ Í Austurbæjarskóla og fleiri barna-
skólum landsins á árum áður gekk kennari á milli
borða og hellti lýsi beint upp í nemendur sína úr
könnu. Lýsið var ekki bragðbætt eins og nú og
þótti afskaplega vont á bragðið. Á myndinni sést
kennari í Austurbæjarskóla í Reykjavík gefa nem-
anda sínum lýsi úr könnu árið árið 1953.
FRÉTTABLAÐIÐ/LJÓSMYNDASAFN REYKJAVÍKUR