Fréttablaðið - 24.12.2010, Blaðsíða 12

12 24. desember 2010 FÖSTUDAGUR
Þegar öll
völd liggja á
einni hendi
er hætt við
að fólk beri
ekki næga
ábyrgð á
eigin starfi
og þá fer að
molna und-
an í mörgu
tilliti. Auk
þess er hætt
við að slíkt
umhverfi
leiði til
þöggunar og
kjarkleysis.
V
enjan er að flokka Lé kon-
ung með harmleikjum
Shakespeares en Arnar
setur spurningarmerki
við þá skilgreiningu.
„Samkvæmt kenningum
Jans Kott er Lér konungur kannski
nær því að vera skrípileikur en skilin
milli harmleiks og skrípileiks eru oft
ógreinileg hjá Shakespeare og Lér kon-
ungur nær því að vera skrípileikur,“
segir Arnar. „Það skiptir engu hvað þú
ert með á hendi eða hvað þú setur út,
það er allt jafn slæmt. Þetta er veröld
þar sem allir kostir eru vondir.“
Óttinn við að missa karlmennskuna
Arnar segir að upphafssena Lés kon-
ungs beri öll einkenni skrípileiksins.
„Sérstaklega ef maður ætlar nú að
fara að skoða þetta út frá einhverjum
sálfræðilegum sennileika. Þá gengur
þetta auðvitað alls ekki upp. Þessi gíf-
urlega valdamikli konungur sem efnir
til eins konar mælskukeppni meðal
dætra sinna um það hver þeirra elski
hann mest og ætlar að láta úrslitin í
þeirri keppni ráða því hvernig hann
skiptir ríkinu. Þetta er náttúrulega
bilað. Hræsnin hjá Regan og Goneril er
líka augljós, þannig að í upphafi verks
virðist þessi mikli konungur vera allt
í senn broslegur, barnalegur og fávís.
Maðurinn er reyndar áttræður og sú
hugsun læðist að manni hvort hann sé
kominn með snert af Alzheimer, eða
ræður óttinn við dauðann og það að
vera að missa alla karlmennsku gerð-
um hans? Þetta er konungur sem finnst
alveldið jafn sjálfsagt og sólin; það bara
er og getur ekki horfið og þótt hann
afsali sér völdum að nafninu til ætlar
hann samt að halda áfram að ráðskast
með alla og njóta þeirrar virðingar og
fríðinda sem konungdómi fylgja. Lér á
þetta sammerkt með ótal valdamönn-
um fyrr og síðar og má finna ófá dæmi
í okkar eigin umhverfi.
Verkið fjallar um leiðina að enda-
lokunum – dauðanum, sem felur óhjá-
kvæmilega í sér að missa völdin og það
er fíflið, þetta einstaka fífl sem veit að
hann er fífl, sem setur spegilinn upp
að andliti konungs og neyðir hann til
að horfast í augu við sjálfan sig. Segir
meira að segja á einum stað að ef Lér
fatti ekki að hann sé fífl, sé hann nú
auma fíflið.
Þetta er eina verk Shakespeares
þar sem enginn er eftir til að taka við
ríkinu í lok verksins. Það kemur eng-
inn Fortinbras til að taka við eins og í
Hamlet. Sá heimur sem verkið fjallar
um líður undir lok og að því leyti talar
verkið beint til okkar, sem erum á ein-
hvers konar endastöð, því veröldin sem
var er horfin. Það er verið að reyna að
berja í brestina en ólíklegt að hún verði
söm og jöfn. Ekki bara vegna banka-
hrunsins heldur erum við þar komin að
annaðhvort steypumst við fram af eða
við verðum að taka okkur taki.“
Bernsk leikhúsþjóð
„Haft er eftir einum samleikara Arn-
ars í Lé að þetta verði hlutverkið sem
hans verði minnst fyrir, hvernig líður
honum með slík ummæli eftir sinn
glæsta feril? „Kannski man einhver
best eftir hundinum Snata í Krumma-
gulli, en Lér er held ég draumahlutverk
allra karlleikara. Það sem er erfitt við
hann er að þú getur ekki leikið þetta
hlutverk fyrr en þú ert kominn á viss-
an aldur. Ég held að Laurence Olivier
hafi sagt, eftir að hafa leikið Lé tvisv-
ar, að í fyrra sinnið hafi hann verið
of ungur en orðinn of gamall í seinna
skiptið. Svo kemur bara í ljós hvar ég
er staddur, ég veit ekkert um það. En
varðandi spurninguna, þá er ómögu-
legt að segja neitt um það hvers fólk
muni minnast. Í gegnum tíðina hefur
fólk komið til mín og minnst marg-
víslegra hlutverka sem ég hef leikið.
Fólk man enn eftir mér bæði í Gísl og
Galdra-Lofti, síðan í eldgamla daga
eða þá Þorleifi Kortssyni í Skollaleik
og svo eru það til dæmis Pétur Gautur,
Abel Snorko, Bjartur og Kaj Munk, til
að nefna nokkur. Þannig að það er gjör-
samlega ómögulegt að segja til um það
hvers fólk minnist.“
Þrátt fyrir að hafa verið á sviðinu í
nærri hálfa öld hefur Arnar sárasjald-
an leikið í verkum eftir Shakespeare.
Ófá dæmi um Lé í okkar umhverfi
Arnar Jónsson er Lér konungur í jólasýningu Þjóðleikhússins sem frumsýnd verður á annan í jólum. Hann segist vera heltekinn
af Lé, enda sé það hlutverk fyrir leikara líkt og að klífa Everest. Friðrika Benónýsdóttir ræddi við Arnar um Lé, leikhúsið og lífið.
Kann hann einhverja skýringu á því?
„Það er góð spurning. En þú verður að
spyrja þessa leikhússtjóra sem ég hef
verið hjá í gegnum tíðina, sem eru nú
orðnir nokkuð margir, að því. Þeim láð-
ist reyndar alveg að spyrja mig hvað
mig langaði að gera. Það hefur bara
einhvern veginn sjaldan orðið. Ég lék
Malvólíó í Þrettándakvöldi í fyrra, en
það var samvinnuverkefni Þjóðleik-
hússins og nemendaleikhúss LHÍ og
var kannski ekki endilega hugsað fyrir
mig. En auðvitað snýst þetta ekki um
að leikhússtjórar hafi markvisst haldið
mér frá Shakespeare-hlutverkum held-
ur voru hans verk aldrei mjög framar-
lega í forgangsröðinni einhverra hluta
vegna. Kannski af því hve bernsk leik-
húsþjóð við erum, með fremur veika
sjálfsmynd. Fá verk gera nefnilega
jafn miklar kröfur til leikara og leik-
stjóra. Ég held samt að við gætum, með
nægri þjálfun, tekið karlinn kröftug-
um tökum, óbundin af öllum hefðum.
Örugglega stæðum við betur sem fag-
fólk ef við hefðum glímt meira við
þennan jöfur.
Það skal tekið fram að þetta æfinga-
tímabil og þessi glíma hefur verið
ánægjuleg og gefandi í alla staði – ein-
hugur að lyfta þessu grettistaki, allir
meðtaldir. Þetta er flókin og erfið sýn-
ing leiklega og tæknilega. Leikstjóri og
aðstoðarmaður hans hafa unnið góðan
grunn hvað skilning og styttingar
varðar – þýðing Þórarins Eldjárns er
frábært verk og tæknivinna leyst af
öryggi.“
Krúttlegt að hafa enga skoðun
En skortur á Shakespeare-uppfærslum
er ekki það eina sem Arnar er ósáttur
við í íslensku leikhúslífi. „Mér hefur
fundist í seinni tíð að leikhúsið hafi
lent á nokkrum villigötum. Við höfum
ekki náð þeim háleitu markmiðum að
hér yrði prófessjónalt leikhús sem nyti
virðingar. Og svo lendum við öll og
leikhúsið þar með inni í þessum hræri-
graut af póstmódernisma, efnishyggju
og frjálshyggju þegar varla má nefna
hugsjónir, listræna róttækni eða viðra
gagnrýna sýn á samfélagið og breiður
faðmur afþreyingar umvefur okkur.
Það ætti að vera keppikefli hverju
samfélagi að reka stofnanir sem gætu
unnið á annan máta, en þá ber þess að
gæta að hér hafa menningarstofnanir
alla tíð verið í fjársvelti og má segja
að hagvaxtarmiðaðir stjórnmálamenn
hafi átt sinn þátt í að ýta listinni út í
fen afþreyingar, þar sem þykir krútt-
legt að hafa enga skoðun og mest er
gutlað á yfirborði. Allt skal þjóna
skemmtanagildi og óbærilegum létt-
leika tilverunnar. Krafan er að leikhús-
in séu rekin eins og hver önnur fyrir-
tæki, enda leikhússtjórar verðlaunaðir
samkvæmt því.
En svo þarf líka að huga að innra
skipulagi leikhússins. Þegar öll völd
liggja á einni hendi er hætt við að fólk
beri ekki næga ábyrgð á eigin starfi
og þá fer að molna undan í mörgu
tilliti. Auk þess er hætt við að slíkt
umhverfi leiði til þöggunar og kjark-
leysis. Hvernig hægt væri að komast
fram hjá þessu er flókið mál og verð-
ur vart leyst innan leikhússins eins og
málum er háttað. Hér þyrfti að koma
leiklistarakademía þar sem þessi mál
væru krufin og rædd og skoðuð. Í ljósi
umræðunnar eins og hún hefur þróast
í samfélaginu undanfarið er freistandi
að nefna orð eins og lýðræði, valddreif-
ing, ábyrgð og gagnsæi.“
Annað sem brennur á Arnari er
staða kvenna innan leikhúsanna. Þegar
honum er bent á að tveir af þremur
leikhússtjórum stóru leikhúsanna séu
konur segir hann það litlu hafa breytt,
það sé sýnin, gleraugun sem horft er
með sem skipti máli. „Staða kvenna
innan leikhússins er vægast sagt mjög
slæm og þú býrð aldrei til gott leik-
hús ef kynin eru ekki jafnrétthá þar
inni. Þá er samfélagsleg slagsíða á leik-
húsinu. Það er engin afsökun að færri
hlutverk séu skrifuð fyrir konur. Það
þarf að hugsa dæmið upp á nýtt. Leik-
stjórinn okkar í Lé, Benedict Andrews,
setti til dæmis nýverið upp Rósastríð-
in úr kóngaleikritum Shakespeares og
þar lék Cate Blanchett Ríkarð annan.
Þannig að ef leikhússtjórar ætla sér að
nýta til dæmis þær frábæru fullorðnu
leikkonur – og þarf ekki aldurinn til
– sem Þjóðleikhúsið hefur á að skipa
og legið hafa óbættar hjá garði allt-
of lengi, þá er það minnsta málið. Það
er enginn vandi að finna leið til þess.
Það er hægt að svissa rullum í nánast
hverju einasta leikriti sem til er. Þá
er líka komin ný og fersk nálgun og
verkið fær allt aðra merkingu. Það er
bara svo lítið gert af því að velja verk
fyrir þá leikara og listafólk sem er til
staðar og er það miður, því það er ein
helsta skylda leikhúss að hlúa að sínum
listamönnum og efla þroska þeirra og
getu. Það er eiginlega alveg út í blá-
inn hvernig haldið er á málum. Ég hef
horft á leikhússtjóra í gegnum tíðina
haga sér eins og verkefnaval leikhúss-
ins sé þeirra einkamál. Það er það bara
alls ekki. Þetta er mál fólksins í land-
inu sem vill sjá alvöru leikara í alvöru
hlutverkum í alvöru verkum.“
Frumsýning á annan í jólum. Eru
ekki öll jólin undirlögð af frumsýning-
arkvíða? „Þú getur rétt ímyndað þér.
Ég er reyndar svo ljónheppinn að eiga
konu og börn sem eru í þessum sama
bransa og vita alveg nákvæmlega hvað
klukkan slær og pakka mér bara inn í
bómull. Það er náttúrulega alveg dás-
amlegt og verður aldrei fullþakkað.
Ég hef oft verið í jólasýningum Þjóð-
leikhússins og það er misjafnt hversu
heltekinn maður verður. Núna rúmast
ekkert mikið meira í hausnum á manni
heldur en Lér, þessi kallskratti. Og ef
hann gengur ekki af mér dauðum þá er
ég bara mjög heppinn maður.“
LÉR ALLSRÁÐANDI „Núna rúmast ekkert mikið meira í hausnum á manni heldur en Lér, þessi kallskratti. Og ef hann gengur ekki af mér dauðum þá er ég bara mjög
heppinn maður,“ segir Arnar. FRÉTTABLAÐIÐ/VALLI