Fréttablaðið - 31.12.2010, Síða 12

12 31. desember 2010 FÖSTUDAGUR
E
inhvern veturinn fyrir um það
bil fimm eða sex árum fór ég að
taka eftir því hvernig strákar í
umhverfi mínu ferðuðust um.
Þeir brunuðu um á hálfgerð-
um barnahjólum með háu stýri og háu
sæti – einhvers konar hjólabrettahjól –
þeir voru ljóslausir, hjálmlausir,
endurskinsmerkja lausir, með
dökkar húfur og dökkklæddir að
öllu öðru leyti í vetrar rökkrinu,
héldu sig minnst við hjólastíga en
skutust yfir göturnar fram og til
baka til að stytta sér leið, algjör-
lega eftir eigin geðþótta og hent-
ugleikum. Ég man að ég hugsaði
með mér að hér væri ég að fylgj-
ast með því hvernig íslensk karl-
amenning verður til: þetta voru
hressir og klárir strákar en þeir
brutu allar reglur – og komust
upp með það, við þessi fullorðnu
brostum umburðarlynd og jafn-
vel svolítið hrifin af einkafram-
takinu. Gangandi fólk, hundar og kettir
áttu fótum fjör að launa þegar þessar
dökku verur skutust út úr myrkrinu á
fleygiferð og það var algjörlega á ábyrgð
akandi vegfarenda að sjá til þess að þess-
ir drengir færu sér ekki að voða í alsælu
hinnar hraðfleygu stundar; sjálfir virt-
ust þeir ekki leiða hugann að því að þeir
þyrftu að sjást, þyrftu að vera með hjálm
til að fá ekki heilahristing ef þeir dyttu á
hausinn eða ættu að forðast bíla á ferð.
Allt saman fínir strákar, gleymum því
ekki. En þeir voru mótaðir af landlægu
virðingarleysi fyrir reglum og hefðum,
landlægu tillitsleysi við aðra, landlægum
skorti á samfélagslegri vitund, landlægri
fífldirfsku – þeirri hugmynd að árangur í
lífinu sé undir því kominn að maður brjóti
reglur sem aðrir fylgja.
Fullir þess sjálfstrausts sem aðeins
vanþekking og vanþroski og velþóknun
annarra færir manni höfðu þeir fært
umferðar- og leikreglur brettavallanna
yfir á stærri og almennari vettvang.
Kunnuglegt.
Rit um siðrof
Þessi menning – þessi viðskiptamenning,
stjórnmálamenning, karlamenning – hlaut
sinn dóm í merkasta riti ársins 2010 sem
hefði getað fengið heitið Íslensk menning
II en hlaut í staðinn öllu óskáldlegra heiti:
Aðdragandi og orsakir falls íslensku bank-
anna 2008 og tengdir atburðir. En hvað
sem líður þurrlegum titlinum og kafla-
fyrirsögnum á borð við „Lágvaxtastefna
og lausafjárgnótt“ og „Skuldatrygginga-
markaðurinn og lánshæfistengd skulda-
bréf“ og „Almennt um heildarskiptasamn-
inga“ þá er þetta rétt eins og Sturlunga að
sínu leyti, eða Grettis saga, rit um siðrof
í samfélagi og hvernig það dregur fram
ýmsa lesti í fari nokkurra manna
sem ekki fá aðeins að fara sínu
fram óáreittir heldur eru bein-
línis hvattir áfram svo að ofsi
þeirra magnast sífellt með óhjá-
kvæmilegum afleiðingum.
Skýrslan er í níu bindum auk
þess sem átta viðaukar eru ein-
göngu birtir á netinu. Í nefnd-
inni sem rituðu skýrsluna voru
Páll Hreinsson hæstaréttar-
dómari, Tryggvi Gunnarsson,
umboðsmaður Alþingis, og Sig-
ríður Benediktsdóttir, hagfræði-
kennari við Yale-háskóla, en auk
þeirra rituðu kafla heimspeking-
arnir Vilhjálmur Árnason próf-
essor og Salvör Nordal, forstöðumaður
Siðfræðistofnunar Háskólans, og Kristín
Ástgeirsdóttir, framkvæmdastýra Jafn-
réttisstofu.
Þetta fólk kynnti skýrsluna á eftir-
minnilegum blaðamannafundi í Iðnó þann
12. apríl. Mikil spenna hafði skapast í
aðdragandanum, ekki síst sökum þess að
birtingu hennar hafði verið frestað og þeir
Páll Hreinsson og Tryggvi – orðvarir og
grandvarir lögmenn – höfðu látið dram-
atísk og tilfinningaþrungin ummæli falla
um efni skýrslunnar.
Þessi mikla spenna í ókyrru andrúms-
lofti þjóðlífsins leiddi samt ekki til spennu-
falls eins og hefði kannski mátt ætla með
gamalkunnum birtingarmyndum tuðs
og reiðinöldurs um „sama rassinn undir
þeim öllum“. Fólk virtist upp til hópa
hrifið af skörulegri framgöngu skýrslu-
höfunda og eiginlega hálf-hissa yfir henni.
Vendipunkturinn var líka fólginn í þessu:
Við fengum loksins að sjá eitthvað gert
almennilega hér á landi. Við fengum að
sjá fólk sem trúað hafði verið til vanda-
samra verka og réði við að leysa þau af
hendi með sóma. Um leið og við hugsuðum:
ótrúlegt hvað við höfum hegðað okkur
heimskulega – þá gátum við líka horft á
þessa skýrslu með vissu stolti og hugsað
sem svo að okkur væri kannski ekki alls
varnað þrátt fyrir allt: þótt „stórasta þjóð
í heimi“ væri jafn mikil hugsanavilla og
það var málvilla og íslenskir viðskipta-
menn og bankamenn væru sennilega með
þeim verri í heimi – þá hefði okkur þrátt
fyrir allt loksins tekist að gera eitthvað
rétt.
Ólík viðbrögð
Í kjölfarið lét Alþingi þingmannanefnd
fara í saumana á þessari skýrslu og sam-
þykkti í haust ályktun samhljóða þar sem
tekið er undir niðurstöður skýrslunnar og
hvatt til þess meðal annars að hún verði
höfð að leiðarljósi í framtíðinni enda sé
hún „áfellisdómur yfir stjórnvöldum,
stjórnmálamönnum og stjórnsýslu, verk-
lagi og skorti á formfestu.“
Því miður féll þessi merka þingsályktun
alveg í skuggann af þjarki um það hvaða
einstaklingar skyldu dregnir fyrir Lands-
dóm og gerðir þar með að syndahöfrum
hrunsins. Þar með hefur umræðan tekið að
snúast um glæp og refsingu einstaklinga
fremur en eðli og ábyrgð samfélags – af
hverju þessi og hinn gangi enn laus meðan
sá eða sá sæti ákæri. Ekki skal dregið úr
afglöpum einstaklinga og ábyrgð þeirra
en við þurfum engu að síður ævinlega að
muna að hrunið varð ekki vegna þess að
Geir Haarde sé slæmur maður – eða hafi
gert allt rangt – eða sé til komið út af inn-
ræti og athöfnum Davíðs Oddssonar, Hall-
dórs Ásgrímssonar, Bakkabræðra, Jóns
Ásgeirs, Karls Wernerssonar, Hannesar
Smárasonar og hvað þær nú hétu allar
þessar hetjur gærdagsins. Öllum varð
þeim ýmislegt á, vegna valdagræðgi
eða peningagræðgi, blindu eða hroka en
munum samt að einn af helstu lærdómun-
um sem draga má af skýrslu rannsóknar-
nefndarinnar er að þetta var kerfishrun.
Þetta var inngróin ranghugmynd um
þjóðar eðli. Þetta var siðrof.
Djúp áhrif
En ábyrgðin: það er svolítið kaldhæðnis-
legt í ljósi almennrar umræðu, sem ein-
kennist ekki síst af andúð á stjórnmála-
mönnum, að það framtak Alþingis að láta
gera þessa skýrslu og heitstrenging þess í
kjölfarið að láta hana vera sér leiðarljós í
umbótum á stjórnsýslunni – þetta framtak
er ásamt framsali þings og ríkisstjórnar
á hluta af valdi sínu til sérstaks Stjórn-
lagaþings í rauninni eini votturinn um að
valdastofnun í samfélaginu gangist við
ábyrgð sinni á falli bankanna og leitist við
að gera það sem í hennar valdi stendur til
að slíkir atburðir endurtaki sig ekki.
Fyrstu viðbrögð ýmissa lykilpersóna og
-stétta skýrslunnar einkenndust af afneit-
un og ekkiég-isma. Endurskoðendur þver-
skallast meira að segja enn við að horfast
í augu við sína ábyrgð á umfangsmiklum
lýtaaðgerðum sem fóru fram á ársreikn-
ingum fráleitustu fyrirtækjanna og for-
svarsmenn viðskiptadeilda Háskólanna
sem bjuggu til þau efnahags-séní sem
veðsettu landið til andskotans, bregðast
ókvæða við þegar látið er að því liggja að
eitthvað í fræðum þeirra kunni að vera
málum blandið.
Nema hvað. En hvað sem því líður –
og hvað sem líður furðulegum ákvörð-
unum skilanefnda sem virðast líta á það
sem hlutverk sitt að skila alskuldugustu
skussunum aftur þeim fyrirtækjum sem
þeim tókst að veðsetja til andskotans – þá
er samt sem áður ekki allt eins og það var
áður í íslensku samfélagi. Þessi skýrsla
um aðdraganda og orsakir falls íslensku
bankanna hefur haft djúp áhrif á íslenskt
samfélag, íslenska menningu, íslenska
hugmyndafræði, íslenska réttlætiskennd,
íslenska sjálfsmynd: hugmyndir okkar um
dyggðir og lesti, rétt og rangt. Þótt menn
safni ef til vill rangfengnum auði sem
fyrr þá verður það við lítinn orðstír. Það
er meðal annars vegna þessarar skýrslu.
Hún sýndi svart á hvítu þann ófarnað sem
leiddi af þeim viðskiptaháttum sem tíðkuð-
ust. Hún hefur vakið almenna löngun til að
breyta rétt því að hún sýnir svo vel hvað
gerist þegar maður brýtur allar reglur.
Útkoma þessarar skýrslu var án vafa
einn merkasti atburður þess árs sem nú
er að líða.
Annars segja stelpurnar mínar mér að
það sé komin ný tíska hjá strákunum á
hjólunum. Þeir séu farnir að sjást sumir
með mótorhjólahjálm á hausnum þegar
þeir eru á ferðinni.
Uppgangur og fall íslenska heimsveldisins
Rannsóknarskýrslan sem ber hinn þurrlega titil Aðdragandi og orsakir falls íslensku bankanna 2008 og tengdir atburðir hefði að mati
Guðmundar Andra Thorssonar allt eins getað fengið heitið Íslensk menning II enda lýsir hún djúprættri og langvarandi viðskiptamenn-
ingu, stjórnmálamenningu og karlamenningu.
EFTIRMINNILEGUR BLAÐAMANNAFUNDUR „Mikil spenna hafði skapast í aðdragandanum, ekki síst sökum þess að birtingu hennar hafði verið frestað og þeir Páll Hreinsson og Tryggvi – orðvarir og grandvarir lögmenn
– höfðu látið dramatísk og tilfinningaþrungin ummæli falla um efni skýrslunnar.“ FRÉTTABLAÐIÐ/VILHELM
INNLENDIR VENDIPUNKTAR 2010
Innlendir vendipunktar 2010
Fréttablaðið gerir upp árið með greinum um
innlenda vendipunkta eftir valda höfunda.
Vendi punktarnir snúast um markverðar frétt-
ir og atburði sem gerðust á árinu og gætu
haft áhrif til frambúðar á Íslandi.
Guðmundur Andri
Thorsson er ritstjóri
Tímarits Máls og menn-
ingar og pistlahöfundur í
Fréttablaðinu.
Fyrstu við-
brögð ýmissa
lykilpersóna
og -stétta
skýrslunnar
einkenndust
af afneitun og
ekkiég-isma.