Fréttablaðið - 27.05.2011, Blaðsíða 12

27. maí 2011 FÖSTUDAGUR12
Magnús Tumi Guðmunds-
son, prófessor í jarðeðlis-
fræði við Háskóla Íslands,
fékk kraftmesta eldgos á
Íslandi í marga áratugi í
fimmtugs afmælisgjöf. Það
segir nokkuð um umbrotin í
íslenskri náttúru að undan-
förnu að jarðeðlisfræðing-
ur sé orðinn þjóðþekktur
maður.
Þ
etta var nú ekki
afmælisgjöfin sem
ég hafði óskað mér.
En já, það er rétt,
tveimur tímum áður
en afmælisveislan átti
að byrja hringdi Steinunn Jakobs-
dóttir, jarðeðlisfræðingur á Veður-
stofu Íslands, og spurði mig hvort
mikið stæði til um kvöldið. Það
væri nefnilega svo að fleiri hefðu
það á prjónunum að vera með uppi-
stand, því öll mælitæki Veður-
stofunnar sýndu að allt stefndi í
Grímsvatnagos. En það var ekki
um annað að ræða en að halda
áfram með veisluna þó að nokkrir
af gestum mínum hafi klætt sig í
vinnugallann þetta kvöld en ekki í
sparifatnað,“ segir Magnús Tumi.
„Ég varð að gleyma Grímsvötnum
í fjóra klukkutíma en mætti svo á
fund hjá Almanna vörnum klukk-
an hálf tólf þetta kvöld. En veislan
tókst vel.“
Með jarðfræði í blóðinu
Hvernig vaknaði áhugi þinn á
fræðigreininni?
„Ég fékk snemma áhuga á jarð-
fræði. Ég á tvo móðurbræður sem
eru jarðfræðingar, Hauk og Jens
Tómassyni, og þetta fag heillaði
mig frá fyrstu tíð. Í menntaskóla
fékk ég mikinn áhuga á eðlisfræði,
en stærðfræði hafði alltaf legið vel
fyrir mér. Þegar þessi áhugasvið
runnu saman þá varð niðurstaðan
jarðeðlisfræði sem ég stúderaði
hérna heima og síðan í London þar
sem ég tók doktorspróf. Doktors-
verkefnið mitt var reyndar að byrja
rannsóknir á innviðum Gríms-
vatna, svo ég var töluverðan tíma á
svæðinu við rannsóknir og kynntist
því ágætlega. Ég vann seinna við
jöklafræði með Helga Björnssyni
jöklafræðingi sem fann flöt á því að
ég gæti unnið við rannsóknir eftir
að ég kom heim frá námi. Það leiddi
mig inn í Háskóla Íslands þar sem
ég gegni prófessorsstöðu.“
Eldgosið í Gjálp 1996
„Þetta var sú gerð umbrota sem
ég hafði vonast til að verða vitni
að einhvern tíma á starfs ævinni.
Síðan má segja að hver stór-
viðburður inn hafi rekið annan og
kollegar mínir erlendis segja að ég
hafi það allt of gott út frá sjónar-
hóli vísindamanna. Ég hef reyndar
tekið að mér stjórnunarstörf sem
taka mikinn tíma. En samvinna
vísindamanna hér á landi er mikil
og þó að fá andlit komi fram í fjöl-
miðlum er yfirleitt verið að setja
fram niðurstöður úr vinnu hóps
fólks. Það á bæði við um Jarðvís-
indastofnun hér við háskólann en
einnig vísindamenn hjá Veðurstofu
Íslands. Samstarf þessara tveggja
stofnana gerir það kleift að dekka
flest svið jarðvísinda og náttúru-
vísinda sem koma við sögu í svona
atburðum. Samstarfið er afar gott
og Veðurstofan hefur umsjón með
öflugu kerfi mælitækja sem gera
gæfumuninn, auk auðvitað veður-
rannsókna. Allt skiptir þetta máli
við rannsóknir á náttúruhamför-
um.“
Hvert er mikilvægi nýrrar tækni
í rannsóknum vísindamanna hér á
landi og erlendis?
„Það sem gefur okkur ákveðið
forskot í rannsóknum í eldfjalla-
fræði, jöklafræði og ýmsu fleira
er einfaldlega landið sjálft. Ísland
er okkar stóra tilraunastofa. En
það er hópur fólks hér við háskól-
ann en ekki síst hjá Veðurstofunni
sem hefur sýnt mikinn dugnað við
að byggja upp mælakerfi sem skipt-
ir miklu máli til að skilja hvað er að
gerast, ekki síst í aðdraganda eld-
gosa og jarðskorpuhreyfingar og
jarðskjálfta. Varðandi nýjustu við-
bætur í tækni má nefna nýjan fær-
anlegan radar Veðurstofunnar sem
er bylting í því að meta hversu hátt
gosmökkurinn fer og hve mikið
er að koma upp af gosefnum. Það
snertir áhrif gossins á flug, eins
og við þekkjum eftir sprengigosin,
núna og í Eyjafjallajökli. Mikið af
rannsóknunum á eldgosunum sjálf-
um verður þó að vinna úti í nátt-
úrunni og byggja ekki á slíkum
tækjabúnaði. Eldgos eru svo stórir
atburðir og svo miklir kraftar á
ferli að það þarf að halda vel utan
um þá svo við getum varað fólk við
og að engum stafi hætta af þessum
atburðum.“
Þröngt skorinn stakkur
Rannsóknirnar eru umfangs miklar.
Hvernig er búið að ykkur fjárhags-
lega?
„Þegar stórir atburðir verða, eins
og Eyjafjallajökulgosið og Gríms-
vatnagosið núna, þá sjáum við
að stórþjóðirnar eiga auðveldara
með að fara í stærri rannsóknir;
aðgengi að fjármunum hjá þeim er
auðveldara til að taka virkilega á
hlutunum. En á Íslandi hefur orðið
hrun og okkur er þrengra sniðinn
stakkurinn. Nú hafa tveir stór-
atburðir orðið á stuttum tíma, sem
reynir verulega á okkur. Á okkur
hvílir sú krafa að skila þeim upp-
lýsingum sem umheimurinn kall-
ar eftir. Þetta er ekki okkar einka-
mál því tvö stór sprengigos skipta
verulegu máli fyrir nágrannalönd-
in, þarf vart að minna á dreifingu
gjóskunnar um Evrópu og víðar.
Við erum ekki í vonlausri stöðu, en
þegar svona mikið gengur á kallar
það á gríðarlega vinnu til að upplýs-
ingar tapist ekki. Þessi vísindalegi
árangur á ekki aðeins við fræði-
legan áhuga heldur ekki síður hag-
rænar rannsóknir í tengslum við
flug og almannavarnir næst gos-
stöðvunum.“
Er Grímsvatnagosið núna sér-
stakt í vísindalegu tilliti? Kemur
stærð þess á óvart?
„Þetta er mjög stórt Grímsvatna-
gos, og hvað gjósku varðar er það
svipað nokkuð stóru Kötlugosi. Á
einum sólarhring kom upp meira
magn gjósku en á 39 dögum í Eyja-
fjallajökli. Saga Grímsvatnagosa
sýnir að þau koma í hrinum og nýtt
virknitímabil hófst árið 1996 með
Gjálpargosinu. Gosið 1983 var lítið
gos inni í mjög rólegu tímabili sem
hófst um 1940. Ef horft er á fyrri
hrinur þá má benda á mjög stórt
gos 1619 eftir rólegt tímabil. Síðan
árið 1873 kemur stórt gos rúmum
áratug eftir að virknitímabil hefst
um 1860. Það má því segja að eftir
að hrina er farin af stað þá eru
líkur á að það komi að minnsta
kosti eitt stórt gos.
Tíð eldgos
Talað er um að við séum að ganga
inn í tímabil mikilla jarðhræringa
og margra eldgosa. Er það svo?
„Við erum nýbúin að klára mjög
rólegt tímabil, alla vega hvað
sprengigos varðar, sem hófst um
1950. Á síðari hluta 18. aldar og
aftur á 19. öld komu mörg stór eld-
gos á tímabili. Það, að lifa með eld-
gosunum, er hluti af því að vera
Íslendingur. Þetta er hluti af okkar
tilveru. Kosturinn við Grímsvatna-
gosið núna er hvað það stendur
stutt. Ég á ekki von á að þetta rífi
sig upp aftur, þau hafa ekki gert
það Grímsvatnagosin þó maður eigi
aldrei að segja aldrei. Ég vil að við
höfum það hugfast að Grímsvötn
eru langt frá byggð. Kirkjubæjar-
klaustur er um 80 kílómetra frá
eldstöðinni en undir Eyja fjöllum
er byggð í tíu kílómetra fjarlægð
frá gígnum. Til að setja þetta í
samhengi þá er það heppilegt að
fá svona stórt gos í Grímsvötnum
en ekki Eyjafjallajökli. Gjóskan í
Grímsvötnum, í sjö kílómetra fjar-
lægð frá gígnum, er 170 sentimetra
þykk. Þykkt gjóskunnar í sömu
fjarlægð frá Eyjafjallajökli, og þá
er horft til byggðar, var um tíu til
tuttugu sentimetrar. Grímsvötn eru
eins vel staðsett og hugsast getur,
með tilliti til byggðar.“
Lakagígar eru hluti af Gríms-
vatnaeldstöðinni. Hafa líkur aukist
á umbrotum þar?
„Síðast varð þetta gríðar-
mikla gos í Lakagígum 1783 til
1784 með þeim mestu hörmung-
um sem íslensk þjóð hefur upp-
lifað. Eitthvað svipað mun gerast
í framtíðinni en við vitum ekkert
um hvenær það verður. Virkni í
Grímsvötnum hefur komið og farið
án þess að slík gos verði og ekk-
ert bendir til að eitthvað af þess-
ari stærðargráðu sé væntanlegt á
næstunni.
Hvað myndu umbrot á stærð
við Skaftárelda þýða fyrir íslenskt
nútímasamfélag?
„Það er sennilegt að rýma þyrfti
stór svæði af heilsufarsástæðum.
Þetta gæti haft veruleg áhrif á
samgöngur í langan tíma en við
erum vel varin gegn þeim hörm-
ungum sem dundu yfir Íslendinga
sem lifðu Skaftárelda. En þetta
myndi hafa mikil áhrif, ekki síst
efnahagsleg. Íslendingar þurfa að
undirbúa hvernig tekið yrði á slík-
um atburði, þó við séum betur sett
núna. En á móti kemur að margt
í nútímasamfélaginu myndi ekki
standast þá krafta sem þarna geta
leyst úr læðingi.“
Föstudagsviðtaliðföstuda
gur Magnús Tumi Guðmundsson jarðeðlisfræðingur og gosið í Grímsvötnum
Ísland er okkar stóra tilraunastofa
Ég varð að gleyma Grímsvötnum
í fjóra klukkutíma en mætti svo á
fund hjá Almannavörnum klukkan
hálf tólf þetta kvöld. En veislan tókst vel.
MAGNÚS TUMI Doktorsrannsóknin í University College í London var upphafsrannsókn á innviðum Grímsvatna, svo það var við-
eigandi að stærsta gos í áratugi skyldi hefjast rétt fyrir fimmtíu ára afmælisveislu jarðeðlisfræðingsins. FRÉTTABLAÐIÐ/GVA
HÁSKÓLABRÚIN
www.keilir.net
UMSÓKNARFRESTUR ER TIL 6. JÚNÍ
PI
PA
R\
TB
W
A
•
S
ÍA
•
1
11
14
1