Íslendingur - 21.12.1946, Blaðsíða 6

2
JÓLABLAÐ ÍSLENDINGS
1946
SÉRA JÓNAS JÓNASSÖN FRÁ HRAFNAGILl:
* JÖL OG JÓLASIÐIR *
Jón Árnason liefir ritað vel
og vandlega um hátíðir og tylli-
daga hér á landi að fornu fari,
og þarf því ekki að vera svo sér-
lega langorður um það mál. En
ýmiskonar trú og venjur fylgdu
þó sumum þeirra daga, og skal
nokkurra þeirra getið hér, að
svo miklu leyti sem mér er það
mál kunnugt. Verður einfaldast
og eðlilegast að fylgja þar
kirkjuárinu, því að með því
byrjar hinn eðlilegi hátíðabálk-
ur ársins.
Það var almenn tízka víða hér um land, að halda eitthvað upp
á jólajöstuinnganginn, en ekki mun það hafa verið annað en það,
að það hefir verið eitthvað út af brugðið með mat þann daginn. En
einkennilegur siður hélzt við í Eyjafirði og Þingeyjarsýslu fram á
síðari hluta 19. aldar, og mun hann ekki vera enn að fullu horfinn.
Siðurinn er gamall, en hvað gamall hann er, veit ég ekki. Það er
kvöldskatturinn. Hann var jafnan gefinn eitthvert kvöldið í fyrstu
viku jólaföstunnar, og var þá ekki eymt í skammtinn, þó að kort
væri annars vant að skammta. En kvöldskatturinn var þannig, að
eitt kvöldið fór húsfreyja fram í búr og fór að skammta heimilis
fólki sínu á stór föt eða diska allt hið bezta, sem búið átti til: hangi-
ket, magál, sperðil, pottbrauð og flatbrauð og vel við af floti og
sméri. Allt fór þetta fram með mestu leynd, og þótti mest til koma,
ef enginn vissi neitt, fyrri en ílátin komu inn úr baðstofudyrunum.
Var þá rokkum, snældum og prjónum varpað frá sér í snatri og síð-
an setzt að snæðingi. Ekki þótti ærlega skammtað, ef menn gátu étið
upp um kvöldið, enda geymdu margir sér af kvöldskattinum marga
daga til þess að fá sér bita við og við. Þar, sem margt var vinnufólk,
gerði það sér og húsbændum sínum þann glaðning, að gefa kvöld-
skatt líka; lögðu þá oft tveir eða þrír saman, til þess að hann gæti
orðið sem myndarlegastur; urðu þannig oft margir kvöldskattar á
sama heimilinu; en allir urðu þeir að vera á jólaföstunni. Eg man
vel eftir kvöldskattinum í Eyjafirði, þegar ég var drengur, og þótti
vænt um hann, og var hefi ég orðið við hann hér í Eyjafirði frarn
um 1890 eða lengur. Kvöldskattsvísur Árna Eyjafjarðarskálds (d.
1816) eru prentaðar í Þjóðsögum Jóns Árnasonar, og er lýsingin
á matnum þar alveg eins og gerðist í minni tíð.
Aldrei var keppzt við vinnuna, einkum ullarvinnuna og prjóna-
skapinn, eins og á jólaföstunni, og var þó hvað mest að gert sein-
ustu vikuna, staurvikuna. Þá hraut líka oft staurbitinn sem sára-
bætur fyrir vökurnar og allt stritið.
Svo þurfti nú að fara að búast við jólunum. Þá var allt þvegið
og sópað hátt og lágt, öll nærföt þvegin og stundum úr rúmunum
líka, og jafnvel mestu sóðarnir brutu venjuna og voru hreinir og
þokkalegir. Það var gömul trú hér á landi*og er enn í dag, að guð
láti koma þíðvindi og þurrk rétt fyrir jólin, til þess að fólk geti
þvegið af sér fötin og fengið þau sem fyrst þurr. Þenna þurrk er
vant að kalla fátækraþerri.
Þá var og siður víða, og er því fremur nú, að fara í kaupstað
fyrir jólin. Sumir fengu sér þá á jólakútinn, sem kallað var, til þess
að hressa sig um hátíðarnar. (En til hafa verið þeir drykkjumenn,
sem ekki hafa smakkað vín á jólanóttina eða jóladaginn). Var
stundum lagt út í tvísýnt til þess að ná jólahressingunni, og gerðust
þá oft í meira lagi kröggur í
vetrarferð, ekki sízt ef langt var
að fara og ekki fékkst í kútinn
fyrr en í annari sýslu, en tíð var
slæm.
Gömul venja mun það hafa
verið á landi hér, að slátra
kind rétt fyrir jólin, til þess að
hafa nýtt ket á hátíðinni, kind
þessi var kölluð jólaœrin, hvaða
kind sem var. Norðanlands er
nú jólaærin löngu horfin úr
tízku og minni manna; á Vest-
fjörðum var hún að minnsta
kosti algeng á 18. öld. Á Rangárvöllum og í efri hluta Árnessýslu
var hún algeng eftir 1880, þegar ég var prestur á Landþinginu
1883—85.
Þá var komið að jólunum. Þau voru helgust og mest allra hátíð-
anna, enda voru þau elzt, og svo gömul, að þau má rekja fram til
hinnar elztu og römmustu heiðni hér á Norðurlöndum meðal germ-
anskra þjóða. Um það leyti eru allar ófreskjur og illþýði á ferð og
gera það illt af sér, sem þær geta. Tröll og óvættir gengu þá um,
og var það einkum Grýla gamla, sem margir kannast við að fornu
fari. Hún er á ferð til þess að taka börn, sem eru óþekk og æpa og
hrína; hirðir hún þau og hefir til bíslags á jólunum handa sér og
karli sínum. Henni kippti þar í kynið við önnur tröll að þykja mik-
ið til koma að haía nýtt mannaket á jólunum. Eru margar sagnir
um það og margar framan úr forneskju. Nægir þar að minna á sög-
una um Gretti og kerlinguna í fossinum, sem þurfti að fá sér mann
í soðið um hver jól. Hafa svipaðar sagnir haldizt við alla þá tíð,
sem tröllatrúin var viðurloða á landi hér. Var því vissara í þá daga
að vera ekki útivið eftir dagsetur eða þegar rökkva tók á jólanóttina.
Jólin hafa verið og eru enn einhver dýrlegasta hátíðin á árinu,
og er því ekki að undra, þó að margt sé þá á hreyfingu. Einna merki-
legastir eru jólasveinarnir. Flestir segja að þeir séu 13; byrji þeir
að koma 13 dögurn fyrir jól, og bætist svo einn við, þangað til 13
eru komnir á sjálfa jólanóttina. Svo fara þeir að tínast burt, þangað
til þeir eru horfnir, 1 á dag og sá síðasti á þrettánda. Þeir eru krakk-
ar Grýlu og Leppalúða og koma af fjöllum ofan, bæði til að stela
keipóttum börnum og skælóttum, og svo til þess að ná sér í eitthvað
af jólagæðunum, þó að ærið virðist þeir smálátir eftir nöfnunum
að dæma. Þeir heita: Stekkjarstaur, Giljagaur, Stúfur eða Pönnu-
sleikir, Þvörusleikir, Pottasleikir eða Pottaskefill, Askasleikir,
Faldafeykir, Skyrgámur, Bjúgnakrækir, Gluggagægir, Gáttaþefur,
Ketkrókur og Kertasníkir eða Kertasleikir. Á Austurlandi var önn-
ur sögn um jólasveinana; er þeirn var svo lýst, að þeir séu að vísu
mannsmynd, nema þeir séu klofnir upp í háls, en því miður man
ég ekki um uppruna þeirra og ekki heldur um hvað þeir eiga að
gera. En allar líkur eru til, að það séu eldri sagnir en hinar. Ann-
ars er það margra manna mál, að þeir eigi ekkert skylt við Grýlu
eða hennar hyski. Sumir segja þeir séu ekki nerna níu, og bendir til
þess þula þessi:
„Jólasveinar einn og átta
ofan komu af fjöllunum“ o. s. frv.
Fram að 1770 var þríheilagt á öllurn stórhátíðum, en þá var
það numið úr lögum. Þegar fjórheilagt varð, ef aðfangadaginn
Framhald á 9. síðu.
Þjóðhættir séra Jónasar Jónassonar fró Hrafnagili,
er einhver merkasta þjóðlífslýsing, sem rituð hefir
verið. Birtist hér kafli só, sem segir fró jólahaldi eins
og það var hér óður fyrr, en sem flestir af yngri kyn-
slóðinni, að minnsta kosti í kaupstöðunum, þekkja
rsú lítið til. Myndi æði margt af því þykja ófullkomið
nú á dögum, en sennilega hefir þó fólkið þó ótt öllu
meir af hinni sönnu jólagleði í sól sinni.