Íslendingur - 29.01.1947, Blaðsíða 5

Miðvíkudaginir 22. janúar 1947
ÍSLENDINGUR
5
MEÐFERÐ HÚSDÝRA
LEIÐBESNINGÁR TIL BÆNDA
Eftir Guðbrand Hlíðar, dýralæknir.
Ófrjósemi hjá kúm.
ViS gerum þær kröfur til kúnna,
að þær komist í háar nytjar fljótt
eftir burðinn.
Þegar mjólkurmyndunin nær há-
marki sínu eiga kýrnar þó að heiða
eðlilega á tali, svo að það rnegi tak-
ast að fá í þær kálf aftur 9—12 vik-
um eftir burð.
Ef kýr annaðhvort ekki beiðir eft-
ir burð eða beiðir upp 2svar eða oft-
ar, grunar okkur að ekki sé allt með
felldu og aðgerða er leitað. Kýrin er
þá a. m. k. um stundarsakir ófrjó.
Það er víst óhætt að fullyrða að
sumar þeirra kúa, sem eigandinn
gefst upp við að fá kálf í að nýju,
eru ekki raunverulega ófrjóar, held-
ur þurfa lengri hvíldartíma en venju-
lega til'þess að ná sér eftir þá á-
reynzlu, sem síðustu mánuðir með-
göngutímans, burðurinn og fyrstu
mánuðir eftir burð, eru líkama henn-
ar.
Þegar talað er urn ófrjósemi kúa,
þá sameinast í því hugtaki sumpart
tilfelli, þar sem kýrin, af einni eða
annarri ástæðu, hefir orðið varan-
lega ófrjó og sumpart tilfelli, þar
sem tímabundnar truflanir hindra,
að þær fái fang á lilsettum tíma.
Ef við eigum að bæta frjósemis-
skilyrði kúnna hér, verðum við fyrst
og fremst að þekkja orsakir hinna
venjulega truflana á þeim.
Eg mun nú leitast við að gefa stutt
yfirlit yíir það flókna mál og sérstak-
lega benda á jóðrunargalla í því sam-
sambandi.
Bezt er að greina orsakir ófrjó-
semi í meöfæddar og ^unnar.
I. Meðfœddar orsakir ójrjósemi:
a) Mismyndanir og vanþroskun
kynfæranna.
b) Meðfæddir erfðavísir fyrir
hormónatruflunum.
II. Aunnar orsakir ófrjósemi:
a) Smitnæmir sjúkdómar, sem
veikja mótstöðu líkamans í heild og
eðlilega starfsemi kynfæranna sér-
staklega.
b) Kynfærasjúkdómar, sem oft
koma fyrir við fæðingu, fastar hildir
o. fl.
c) Raskanir á hormónmyndun,
sem ýmist eru erfðalega áskapaðar
eða koma fram í sérstökum staðhátt-
um.
d) Ofrjósemi vegna efnaskorts eða
offóðrunar. '
I. a) Við mismyndun eða vanjrroslca
kynfœranna eru allar líkur til þess
að ástandið sé óbætandi, eða að
minnsta kosti allt í óvissu með það.
Eitt ráð vil ég þó gefa bændum í
þessu sambandi, og það er að ala
aldrei upp kvígur, sem eru tvíburar
við naut, kvígurnar eru í flestum íil-
fellum algjörlega ófrjóar.
b) Meðfæddir erfðavísar fyrir
hormónatruflunum.
Fullkömlega heilbrigöar kýr þola
að jafnaði ýms áföll án þess að eðli-
leg starfsemi kynkyrtlanna raskist.
Ef þær á hinn bóginn liafa með-
fædda erföavísa hormónatruílana,
geta ytri aðstæöur (kjör) raskað
eðlilegri hormónamyndun og lýsir
það sér oft á þann veg að kýrnar
liggja niöri. (beiða ekki) eða beiða
óreglulega. Oft eru þá beiðseinkenn-
in svo daufleg og óljós að ekki verð-
ur séð eða úr skorið hvort um beiðsli
er að ræða.
ÞaÖ, sem oftast veldur þessu á-
standi er fóörunin, tegund og magn
fóðursins og innihald ýmissa stein-
efna og bætiefna.
Meðfædda erfðavísa hormónatrufl
ana álít ég mjög algengt fyrirbrigöi
hér og bendi ég ráðunautum þeirn,
sem vinna að bættum nautgripastofni
sérstaklega á þetta.
Það er mikiö og erfitt rannsóknar-
efni og verður að framkvæma í stór-
um stíl um lengri tíma.
Þetta gildir bæði um naut og kýr
og kannske sérstök ástæð^til þess að
hafa augastað á nautunum, þar sem
sæðing er að ryðj a sér braut^Ef ekki
er að gáð geta þessir leiðu erfðagall-
ar náð mikilli útbreiöslu og valdið
bændum stórtjóni.
Það er ráðlegt að fást ekki við kyn
bætur með nautgripum, sem hafa
sýnt að þessir erfðavísar eru ríkir
(dominans).
II. Áunnar orsakir ófrjósemi:
a. Þeir smitnæmu sjúkdómar, sem
hér er átt við eru berklar og smitandi
fósturlát, sem þó mun vart finnast
hér, aftur á móti eigum við að stríða
við (b.) bólgur í skeið, legi, eggja-
leiðurum og eggjastokkum.
Oft koma þær við fæöingarhjálp
og þar sem mjög algengt er að bænd-
ur fáist sjálfir við það vandasama
verk, hygg ég að ástæðan muni oft
vera skortur á fyllsta hreinlæti, sama
á við um fastar hildir og aðgerðir
gegn þeim.
Ef bólgur koma í sambandi við
áðurgreindar aðgerðir, mun oft svo
fara, að erfiðlega gengur að fá kálf
í kýrnar aftur.
Því stærri, sem fjósin eru, þeim
mun meiri er smithættan, þar eð slík-
ar aðgerðir eru algengar í stórum
f j ósum.
Þá mun ekki óalgengt að kýr beri
á palli við hliÖina á kú, sem hefir
legbólgu og smitast sú fyrrnefnda þá
auðveldlega.
Eg sé hér í Eyjafirði mörg stór og
myndarleg fjós rísa upp,-ten hvergi
hefi ég séð bændur útbúa sérstakan
fæðingarbás, þar sem kýrnar geti
borið hver af annarri.
Þetta fyrirkomulag mun algengt
erlendis og sparar bóndanum erfiði
og áhættu.
Bás þessi á að vera stór og rum-
góður og á pallinn á að strá ríku-
lega með heyi, svo vel fari um kúna
og hreinlega.
Ef burÖurinn gengur erfiðlega eða
kýrin fær doða mun mikið léttara að
fást við hana á slíkum bás.
Eftir hvern burð ber að sótt-
hreinsa básinn vel og síöan er hann
til taks fyrir næstu kú.
Ef menn eiga sjálfir við fæöingar-
hjálp og fastar hildir, ráÖlegg ég
þeim sérstakt hreinlæti, t. d. nóg af
soðnu vatni og lýsol.
Ef eitthvað ber út af, verður að
leita læknisráða strax, en ekki draga
það í fleiri mánuði eins og títt er,
því að þá er heilbrigðisútlit verra.
c. Hormónalruflanir eru eins og
að framan greinir, annaðhvort erfða-
lega áskapaðar, korna fram vegna
staðhátta eða samverkan þessara
tveggja aöstæöna.
Hormónatruflanir skapa breytingu
í eggjastokkunum, annaðhvort verða
þeir oft litlir og óstarfandi eða í þeim
finnast blöðrur eða gul æxli. Ef
eggjastokkarnir eru litlir og óstarf-
andi eða hafa gul æxli, lýsir það sér
á þann hátt að kýrin beiðir ekki
(gangmál liggja niðri), ef blöörur
eru í eggjastokkunum, eru gangmál-
in alltof tíð (kýrin liggur á riðli).
Ur þessu má oft bæta með réttum
aögerðum . '
d. Ofrjósemi vegna efnaskorts eða
offóðrunar.
Efnaskortsófrjósemin kemur í ljós
þegar kýrnar skortir eggjahvítu,
bætiefni og steinefni, annaðhvort öll
þessi efni eða kannske aöeins /eitt
þeirra.
Kýrnar geta oft verið feitar og vel
útlítandi og verið heilbrigðar að öllu
leyti öðru en því, að þær beiða ekki.
Þá eru eggjastokkarnir oft litlir
og harðir viðkomu án æxla eða
blöðrumyndana.
Eina von til úrbóta á þessu er að
grafast fyrir hvaða skort um er að
ræða og bæta úr honuin.
Ef slíkar kýr komast út í góðan
haga, lagast þetta oft fljótt af sjálfu
sér.
Bændur munu kannast við að kýrn
ar beiða oft dræmt eða alls ekki í
fjósi og einkum seinni hluta vetrar,
én beiða fljótt eftir að farið er að
hleypa þeim út.
Dýralæknisaðgerðir við þessum
kvillum er oft óþakklátt starf, þar
eð bændur krefjast skjótra úrbóta.
Við stöndum hér andspænis hinu
heilbrigða svari líkamans við skort-
inum, að leggja ekki nýjar byrðar á
liann (fósturmyndun) ef efnaskortur
er fyrir.
Eina leiðin til úrbóta er því að
bæta og auka fóöurgjöfina og bæta
fóðrið upp með bætiefnum og stein-
efnum.
Hér eigum við Islendingar öfunds-
vert lyf í þorskalýsinu, auk þess verð
um við að reyna að gefa kalk og fos-
fór (bezt er að gefa brennd og mulin
stórgripabein).
Uppbeiösli án nokkurrar þekkjan-
legra orsaka eru mjög tíð. Þau stafa
oft, eins og áður er sagt, af bólgum
í kynfærunum, en sjálfsagt oft einnig
af efnaskorti.
Ef holdafar uppbeiðslukúa er lé-
Iegt, er ástæða til þess -að ætla að um
skort sé að ræða á eggjahvítu, bæti-
efnum og steinefnum. Ef þær eru í
góðum holdum mun sennilega vera
skortur á bætiefnum og steinefnum.
en ekki eggjahvítu.
Þegar beiðslin liggja niðri eru or-
sakirnar truflanir á eðlilegu sam-
starfi heiladinguls og eggjastokka.
Þetta er mjög algengt. fyrirbrigöi
hjá góðum mj ólkurkúm, einkum ef
einhver efnaskortur er samfara.
Aðrar truflanir á eðlilegri starf-
semi kynfæranna eins og t. d. fóstur-
lát, fastar hildir, vatnssótt í fóstur-
hindum o. fl. má í vissum tilfellum
heimfæra til efnaskorts.
Eins og áður er sagt er oft um
skort á eggjahvítu, bætiefnum og
steinefnum að ræða, en stundum að-
eins um bætiefna- eða steinefnaskort.
Steinefnaskortur. Það er sannaÖ,
að skortur á fosfór einum er oft mik-
' ilvæg orsök ófrjósemi í fosfórsnauö-
urn landshlutum. Þá beiöa kýrnar
iðulega ujip og beiða þá oft óreglu-
lega, stundum liggja þær niðri um
tíma, stundum láta þær ungum fóstr-
um eða fæða dauÖa kálfa, ennfrem-
ur er álitið að fosfórskortur geti or-
sakað fastar hildir.
Það er verkefni fyrir sérfræðinga I
vora að rannsaka vel jarðveginn hér
með tilliti til fosfórinnihalds og
ráðleggj a síðan bændurn hversu mik-
inn útlendan fosfóráburð þeir eigi
að nota ó hektara af ræktuðu landi.
Eg hefi grun um að fosfórskortur
sé algengur hér í jörð. Kalkskortur í
fóðrinu getur líka haft mikla þýð-
ingu og úrbætur á þeim skorti hafa
oft góð áhrif.
Eg mun seinna skrifa ögn um
kalkskortssjúkdóma og kem ég því
ekki rneira inn á það mál hér.
Bœtiefnaskortur.
Líkaminn þarfnast allra bætiefna
að einhverju leyti. Þýðingarmest
virðast hin svokölluðu A- og E-bæti-
efni. A-bætiefnaskortur gerir vart
við sig síðla vetrar þegar A-bæti-
efnaforði líkamans gengur til þurrð-
ar, og það vill oft verða, þegar kýrn-
ar fá ekki velverkaöa töðu, súrhey
(A. J. V.-fóður) eða annað A-bæti-
efnaríkt fóður.
A-bætiefnaskortur veldur því, að
mjólkin verður A-bætiefnasnauð og
því munu kálfar, sem, aldir eru á
slíkri mjólk vanþrífast. A-bætiefna-
skortur rýrir einnig mótstöðu lík-
amans gegn ýmsum sjúkdómum.
A-bætiefnaskortur getur hindrað
beiðsli eða gert þau óregluleg, á
skorti virðist oft bera veturinn eftir
þurrkasumar. A-bætiefnaskortur or-
sakar einnig náttblindu, augnaþurrk,
fósturlát eða lasburða kálfa og loks
fastar hildir.
A-bætiefnaskortur í litlum mæli
mun langtum algengari en menn gera
sér í hugarlund.
Bezta vörn gegn þeim skorti er
græn velþurrkuÖ taða (ekki úr sér
sprottin) og þorskalýsi.
E-bætiefnið (f r j ósemisbætiefniö).
Þýðing þess er ekki fyllilega rann-
sökuð hjá kúm, en tilraunir á smærri
dýrum virðast gefa í skyn, að ófrjó-
semi verði vart, ef fóðrað er með
E-bætiefnasnauðu fóðri.
E-bætiefnin hefi ég reynt hér
HEFIR BÆJARSTJÖRN
IN SAMIÐ FRIÐ VIÐ
ROTTURNAR?
HELZT lítur út fyrir það, að bæj-
arstjórn Akureyrarkaupstaðar hafi
samiö frið við rotturnar í bænum á
þeiin grundvelli, að rotturnar fengju
sömu afnot af götum bæjarins og
húsum eins og borgararnir sjálfir.
í sumar var mikið um það rætt,
að ráöstafanir hefðu verið geröar
til þess að fá ensku sérfræðingana,
sem unnu að rottuútrýmingu í Rvík,
til þess að leggja til atlögu við rott-
urnar ó Akureyri, sem eru nú senni-
lega orðnar allmiklu fleiri en íbúar
bæjarins. Annaðhvort hefir bæjar-
stjórn snúizt hugur um þessa rottu-
herferð eða Engilsaxar ekki þorað
að leggja til orustu, en það eitt er
víst, að rotturnar eru nú frjálsari
ferða sinna en nokkru sinni fyrr.
Mun samt flestum bæjarbúum þykja
þær heldur leiðinlegar til sambýlis og
mundu áreiðanlega kunna bæjar-
stjórn þakkir fyrir það, ef hún setti
rögg á sig og ryfi vopnahlé sitt við
rottunujr.
BLÓM SPRINGA ÚT
í GÖRÐUM
Veðurblíöa hefir verið svo mikil
hér norÖanlands að undanförnu, að
elztu menn muna ekki eftir slíku góð-
viðri. Til dæmis um veÖurblíðuna
má nefna það, að sumarblóm hafa
sprungið út í görðum nú í janúar-
mánuði. Fann húsmóðir ein hér í
bænum útsprungnar stjúpmæður í
garði sínum fyrir nokkrum dögum
og vart mu nhafa orðið við út-
sprungna fífla fyrir jól.
nokkuÖ við ófrjósemi og viröist ár-
angurinn oft góður.
E-bætiefni finnast í mais og hveiti
(einkum í kímolíu), í grænu hey-
fóðri og öðru fóðri.
B og C bætiefnin virðast heilbrigð-
ar kýr geta myndaö sjálfar í þörm-
unum, svo vart mun skortur þeirra
eiga sér stað.
D-bætiefnið mun ég minnast á í
sambandi við kalkskortssjúkdóma.
Loks vil ég minnast á ófrjósemi
vegna offóðrunar.
Það virðist kennske kynlegt, en er
þó óhrekj anlegt, að offóðrun með
eggjahvítu getur skapað ófrjósemi.
Hér mun vera um eiturverkun á
eggjastokkana að ræða. Það er á-
stæða til að minnast á þetta í sam-
bandi við mjög aukna matargjöf
(einkum síldarmjöl).
Við óhófslega eggjahvítufóðrun
nær lifrin ekki að melta eða breyta
eggjahvítunni allri.
Þá myndast mikið af aminosýrum
í blóðinu og þær hafa skaÖleg áhrif
á eggjastokkana.
Þó mun þetta sérstaklega óheppi-
legt, ef samfara offóðrun með eggja-
hvítu fer skortur á bætiefnum og
steinefnum.
Guðbrandur E. Hlíðar,
dýralæknir,