Íslendingur - 05.03.1947, Qupperneq 3

Miðvikudagur 5. marz 1947
ISLENDINGUR
3
MEÐFERÐ HÚSDÝRA
LEIÐBEININGAR TIL BÆNDA
Eftir Guðbrand Hlíðar, dýralæknir.
Kalk- og fosfórskortur.
Kalkskortur mun mjög algengur
hjá húsdýrum vorum og virðist fara
í vöxt á seinni árum, einkum hjá
nautpeningi. Þetta er ef til vill ekki
undarlegt, þegar litið er á þetta mál
frá öllum hliðum.
Á seinni árum hefir nautgripum
fjölgað mjög ört í mörgum héruðum
landsins (t.d. hér í Eyjafirði), eg
freistast til að segja of ört.
Á nýræktir er mjög borinn útlend-
ur áburður og oft einhliða. Kemur
það sumpart til af því, að ekki eru
alltaf fáanlegar fjölbreyttar tegundir
útlends áburðar og sumpart af því,
að bændur geta ómögulega vitað,
hvaða áburðartegundir (og magn
tegundanna) þeir eiga að nota, þeg-
ar ekki eru kunn efnasambönd og
ástand jarðvegs þess, sem þeir vinna.
Þessar miklu nýræktir eru heldur
ekki undirbúnar sem skyldi, til þess
gkörtir oft áhöld, nægan húsdýra
áburð í flögin, hæfilega framræslu
og jafnvel tíma.
Það er vert að gefa þessum atrið-
um nægan gaum, því að án þess fæst
vart góð taða af nýræktinni.
Ur sér sprottin nýræktartaða,
ræktuð með mjög einhliða útlendum
áburði, er hið lélegasta fóður og ætti
ekki að notast nema sem fyllifóður.
Það hefir þó verið svo hér á landi
alla tíð, að aðal undirstöðufóður
kýrinnar hefir verið taðan, og því
ber að leggja sérstaka alúð við rækt-
un hennar.
Eg geri mér miklar vonir um úr-
bætur ó þessu, þegar súgþurrkun
verður algeng hér á landi.
Við súgþurrkuin varðveitast öll
hin meltanlegu efni töðunnar betur,
auk þess sem erfitt og óstöðugt tíðar-
far nær ekki að spilla henni til muna
Þá mun og allur heyskapur ganga
mun röskar, þrátt fyrir aukið ræktað
4nd og fólksekluna í sveitum og
minni hætta á, að grasið þurfi að
spretta úr sér.
: Hér á landi hefir matargjöf farið
mjög í vöxt síðasta mannsaldur, og
það vill svo til, þótt undarlegt megi
virðast, að matur sá inniheldur sára-
lítið af hinurn svo mjög þýðingar-
niiklu næringarefnum, sem við nefn-
um kalk og fosfór (steinefni). Tök-
uin til dæmis rúgmjöl og mais, sem
eru mest notuðu korntegundirnar,
þær eru kalk- og fosfórsnauðar.
Aukin matargjöf með rúgmjöli,
mais og síldarmjöli, eykur mjólkur-
nytina til verulegra muna. Mjólkin
tekur alltaf ákveðið magn af kalki úr
líkamanum, og þeim mun nythærri,
se'm kýrin er, því hættara er henni
við kalkskortssjúkdómum.
Beinagrind líkamans er að mestu
leýti byggð úr kalki og fosfór og
skortur þess’ara salttegunda í fóðrinu
veldur því, að það eyðast birgðir
þeirra í beinunum, og útkoman
verður sú, að fram koma sjúkdóms-
einkenni.
Beinkröm nefnist þegar bein ung-
viða vaxa án þess, að í þau setjist
eðlilega mikið kalk; beinin verða þá
kröm, sveigjanleg, burðarþolslítil og
stökk.
Ilin eiginlega beinkröm (Rhakitis)
hjá ungviðum er þó í rauninni fosfór-
skortur og réttara væri að kalla kalk-
skort í beinum ungviða beinsýki
(osteoporose), en því nafni. nefnist
kalkskortur í beinum fullvaxinna
dýra (osteomalasi).
Fyrstu einkenni beinkramar geta
dulizt nokkuð lengi,( 2-3 mánuði),
en úr því koma sj úkdómseinkennin
venjulega í ljós og þá á mismunandi
hótt, t.d. sem óeðlileg lyst og sleikj-
ur.
Sleikjur eru aðallega álitnar af
völdum fosfórskorts. Onnur og ótví-
ræðari sjúkdómseinkenni eru stífur
fótatilburður, erfiði við að standa
upp, og oft er það svo áberandi, að
ung dýr geta ekki staðið nema stutta
stund í einu og leggjast jafnvel, eftir
að hafa étið aðeins hálft heyfóðrið.
Það er eigi sjaldgæft, að lítil eða
engin sjúkdómseinkenni sjáist um
vorið, áður en ungviðunu'm er sleppt
út, en strax og þau koma út, sést ein-
kennilega stiklandi göngulag, líkt og
hver hreyfing sé miklum sársauka
bundin, oft sést skyndileg helta, án
þess að slys hafi borið að höndum,
og veldur því annaðhvort, að bein-
himnan springur eða sinar og liða-
bönd rifna frá beinum (einkum um
kjúkulið). Bi-jóskið á beinendum
fletzt stundum út,og liðamót verða
þá stundum mikil umfangs (tvöföld
liðamót). Oft sjást beinhnúðar á
■ takmörkum beins og brjósks rif-
beina (Rosenkrans), og ójöfnur á
beinasamskeytum í grindinni verða
stundum svo umfangsmikil, að
grindin þrengist stórlega og veldur
slíkt í verstu tilfellum burðarörðug-
leikum. Stundum sést hryggskekkja.
Svipuð sjúkdómseinkenni og þessi
sjást við kalkskort fullvaxinna dýra,
en þar skortir þó’ þau sjúkdómsein-
kenni, sem hindra eðlilegan þroska
hinnar vaxandi beinagrindar (t.d.
grindarþrengsli, hryggskekkja o.fl.).
Þótt kalk og fosfór finnist mest-
megnis í beinagrind líkamans (99%
af kalkinu og um 80% af fosfór), þá
finnast þessi sölt annars staðar í lík-
amanum í þýðingarmiklum sam-
böndum, og vil ég þar sérstaklega
minnast á þýðingu þeirra í blóðinu.
Hjá kólfum er fosfórmagnið í
blóðinu 6,8-9,5mg% (þ.e.6,8-9,5
mg fosfór í 100 cm8 blóðvökva) en
af kalki finnst ll,0-12,8mg%. Hjá
fullvaxinni kú er fosfórmagnið í
blóðinu um 5mg% og kalkið um
9,0-1 lmg%.
Þessar tölur sýna, að meðan lík-
aminn er í vexti, berst meira af þess-
um byggingarefnum eftir blóðæðun-
um, en hjá fullvöxnum líkama eiga
tölurnar að vera nokkuð fastskorð-
aðar. Vissir kirtlar (gl. parathyr-
eoida) gefa frá sér hormón (collip-
hormón), seni leitast við að halda
kalkmagninu í blóðinu stöðugu,
þrátt fyrir of lítið meltanlegt kalk
í fóðrinu.
Þá er tekið kalk úr forðabúri lík-
amans (beinunum) .
Ef svo gengur lengi, mun þó
forðabúrið tæmast og þá hrapar
kalk- og fosfórinnihaldið í hlóðinu.
Þegar kalkinnihald blóðsins hefir
hrapað um hclming (niður í 5mg%)
tökum við eftir sj úkdómseinkennum,
sem margir kannast við, t. d. sér-
stök tilfinninganæmi húðar, deyfð
og lystarleysi, doði eða krampar.
Kalk er talið nauðsynlegt í blóðinu
til þess að hjartavöðvarnir starfi
eðlilega. Ef kalkið í blóðinu hrapar
niður í 3mg%, stöðvast hjartað
skyndilega (slag).
Við langvarandi fosfórskort sjóst
oft einkenni vanþrifa með þurru og
úfnu háralagi. Þá sjást oft sleikjur
og alls konar ósiðir t. d. ullarót hjó
kindurn, svín éta eyrum hvort af
öðru, hænur éta egg sín o. fl. Af
framanskráðu hlýtur öllum að vera
lj ó|st, hversu, þýðíngarmikil þessi
steinefni (kalk og fosfór) eru lífi og
heilsu húsdýranna.
Þá munuð þið spyrja: „Hvernig
getum við þá hindrað skort þess-
arra efna?“
Á sumrum, þegar kýrnar ganga
úti, má gera ráð fyrir, að úr grasinu
fáist fyllilega nóg kalk, en oft of lítið
fosfór. Mest og bezt er það í ungu
grasi og ef sumarið er votviðrasamt.
Fosfórskortinn á sumrin má bæta
upp með því að gefa ábætir af fosfór
t. d. í hinu svokallaða „sekundært
Calciumfosfat“ eða „sekundært Natri
umfosfat“ eða með góðu beinamjöli.
Með beinamjöli á ég ekki við fiski-
mjöl (sem er mjög misjafnt að gæð-
um), heldur brennd og mulin hús-
dýrabein.
Gott beinamjöl á að innihalda um
28 % af kalki, og um 16% af fosfór
(danskar tölur) í efnasamböndum,
sem kýrin auðveldlega getur melt.
„Sekundært Calciumfosfat“, sem
að nokkru leyti svarar til beinamjöls
ins, er í pöntun hjá KEA og fæst hér
vonandi á næstunni til reynslu. Kalk-
skortsins er einkum vart á vetrum
og eykst á útmánuðum. Kalkskortinn
má hindra og bæta með áðurnefndu
beinamjöli og „sektmdært Calcium-
fosfat“, sömuleiðis nokkuð með mul-
inni krít. Krít innihe'ldur 40% af
kalki og er talið þægilegt að gefa af
henni um 50—100 grömm daglega
(3—6 matskeiðar). Atriði, sem ber
að athuga vel er. að rétt hlutföll
verða að vera á milli kalks og fosfór
í fóðrinu, og þau verða að finnast í
meltanlegum efnasamböndum.
Óhemjulegt magn af öðru hvoru
mun framkalla beinsýki (hyper-Cal-
cicose, hyperfosforose) þó nægilegt
magn sé af hinu efninu. Bezta hlut-
fall milli kalks og fosfór er álilið að
vera
kalk 1,8
fosfor 1
eða því sem næst
helmingi meira af kalki en fosfor.
Eg mun hér benda á steinefna-
blöndur, sem Danir hafa góða
reynslu fyrir.
Prófessor Bendiren álítur, að bezta
hlutfall milli kalks og fosfor fáist við
að gefa að jöfnu gott beinamjöl og
„sekundært Natriumfosfat“, sem
blandist í fóðurblönduna með 3%.
Önnur saltblanda, sem róðlögð er,
og sem bændur geta sett saman sjálf-
ir er:
60% mulin krít
20% „sekundært Calciumfosfat"
20%) gróft matarsalt.
Af þessari blöndn gefist 70—100
grönnn daglega í moð.
Þriðja blandan er:
2,5 hlutar mulin krít
2,5 hlular beinamjöl
1 hluti gróft matarsalt.
Gefið sama magn daglega og af
fyrri blöndunni.
Nokkuð magn af beinamjöli mætti
fá við að safna öllum úrgangsbein-
um úr sláturhúsum, pylsugerð o. fl.
saman og vinna úr þeim. í sambandi
við kalkskortsjúkdóma vil ég minn-
ast á gildi þorskalýsis.
í þorskalýsi finnst mikið af D-
bætiefni. Bætiefni þetta hefir það
gildi í líkamanuin, að það eykur
mjög nýtni kalks og fosfors úr fóðr-
inu, og það er í sjálfu sér mjög þýð-
ingarmikið til þess að verjast skorti
þessara efna, auk þess, sem það reyn-
ist mjög gott til þess að lækna bein-
sýkina, og má þá gefa sérstakar lýs-
isblöndur, t. d. vítamínlýsi og fosfor-
lýsi. Bændur, sem gefa mikið súrhey
(A. J. V.-verkað fóður), verða að
gæta þess, að mikil sýrumyndun í
heyinu hefir í för með sér afkölkun
(beinsýki), þar eð líkaminn eyðir
sýrunum með kalki.
Mjög eggjahvíturíkt fóður (t. d-.
síldarmjöl) minnkar nýtni kalksins
úr fóðrinu. Tilraunir gerðar í Nor-
egi með tómt síldarmjöl, sem matar-
gjöf handa mjólkurkúm, hafði þær
afleiðingar, að margar kýr drápust
skyndilega úr krömpum.
Mjög feitt fóður (kolvetnaríkt)
verkar á sama hótt, þar eð kalkið
myndar með fituefnunum óuppleys-
anlegar kalksápur.
Mjög gróft heyfóður (t. d. úr sér
sprottin nýræktartaða) myndar í lík-
amanuin mikið af svokölluðu „Hipp-
ursýrum“. Líkt fer þá og með sýrur
súrheysins, að kalk úr líkamanum fer
í að eyða þeim.
Þessi síðustu atriði, sem ég drap
á, ber að athuga vel, því að í hinni
einhliða auknu matargjöf með grófu
heyfóðri leynist eflaust mikið af sann
leikanum um hin sívaxandi vanhöld
í nautgriparæktinni.
Að lokum vil ég minnast á, að
þar sem bændur ráða nú varla yfir
nokkru magni af undanrennu, sem
er ágæt kalklind, þá gefa þeir ung-
viðunum mat t. d. síldarmjöl, sem
einu upphót á heyinu, en sá matur
er í flestum tilfellum kalkfátækt fóð-
ur og framkallar beinsýki (osteopo-
rose).
Hámjólka kýr nýta kalkið úr fóðr-
inu illa, þær eru því nær allt mjólk-
urárið í kalkþurrð, og hana geta þær
aðejns unnið upp síðast á mjólkur-
árinu og í geldstöðunni.
Geldstaðan er nauðsynleg öllum
mjólkurkiim, ef þær eiga að endast
eitthvað, og ég tel að geldstaðan
(algjör hvíld júgurs) eigi að vera 6
vikur, þær síðustu fyrir burð.
Þeir, sem hrósa því sem góðum
eiginleika, að kýr leggi saman nytj-
ar, fara villur vegar.
Það er hægt að gelda allar kýr
þegar maður vill, með því að hætta
að mjólka þær (undanteknar þó kýr
með júgurbólgur).
Eg ráðlegg bændum mjög ein-
dregið að gera róðstafanir til þess
að tryggja sér hráefni þau, sem ég
hefi drepið ó að franian og gefa
nautgripunum daglega nægilegt
magn þeirra, auk þess ber að liafa
matargjöfina sem fjölbreyttasta. Ef
í það horf er leitað, er ég ókvíðnari
um franttíð nautgriparæktarinnar en
ég er nú.
Guðbr. E. Hlíðar, dýralæknir.
DTSALA
í Kaupvangsstræti 3 (áður Hatta,búð), er nú útsala
á vörum frá verzl. Hof, og þar eð verzlunin hættir
störfum eftir skamman tíma verða allar vörur verzl
unarinnar seldar með miklum afslætti, meðal annars:
Bamaútiföt með hettu kr. 75.00
Kuldahúfur frá — 7.00
Kvenkápur frá — 183.00
Myndarammar frá — 2.00
Kjólar — 85.00
Hanzkar, karla og kvenna
Nærfatnaður, karla og kvenna
Prjónahettur
og margt fleira.
Allt á að seljast, komið því meðan úr nógu er að veija
Verzlunin HOF