Faxi - 01.11.1964, Blaðsíða 9

Gils Guðmundsson:
SUDUR MEÐ SJÓ
Framhald.
Stafnes.
Frá Flvalsnesi er stutt á Stafnes, sem í
fornum máldögum er jafnan kallað Star-
nes. Ekkcrt vil ég um það fullyrða, hvort
nafnið er upprunalegra. En sé Starnes hið
forna heiti "bæjarins, hendir það til þess,
að þar hafi fyrr á öldum verið starengi.
Hafi svo verið, er það nú fyrir löngu horf-
ið í sand og sjó. Getur það staðist, því að
jörðin „hefur stórlega af sér gengið og
gengur enn í stórflóðum af sand- og sjáv-
arágangi“, segir sr. Sigurður B. Sívertsen
í sóknarlýsingu 1839. A hitt má þó benda,
að Stafnes er fornt staðarheiti á Fjölum í
Noregi.
Stafnes var eitt sinn stórbýli, 143 hundr-
uð að dýrleika, enda talið að þar hafi verið
yfir 20 hjáleigur. Getur jarðbókin frá 1703
um 10 hjáleigur byggðar og 12 eyðihjá-
leigur, sem Stafnesi fylgi, og telur allar
upp með nöfnum. Flér var því í rauninni
heilt sjávarþorp. Var og á Stafnesi einhver
hin stærsta og veiðisælasta verstöð á öllum
Suðurnesjum. Þar hafði konungsútgerðin
um skeið aðalbækistöð sína. Hólastaður
gerði ót skip þaðan. Glöggt dæmi þess, hve
mikil verstöð Stafnes var á 17. öld, er eftir-
farandi frásögn annála um skipstapa þar
1685: Mannskaðaveður. Skipstapar ógur-
legir á Góuþrælnum. Sjö á Stafnesi —
Drukknuðu 58 menn ... A tíæringunum
frá Stafnesi voru flestir útgerðarmenn að
norðan og margir valdir menn, þar á
meðal Olafur yfirlestarmaður á Hólum,
Þorsteinsson.“
Á 19. öld var enn mikil útgerð frá Staf-
nesi. Gengu þaðan að jafnaði al'lmörg stór-
skip, enda óvíða eða hvergi jafngóð afla-
brögð á vetrarvertíð sem þar.
Nú er útgerðarsaga Stafness fyrir áll-
löngu á enda. Fátt er þar legnur, sem
mihnir á forna athafnasemi og reisn. —
Rústir og tóttir eru þar eðlilega margar,
en húsin, sem enn standa orðin næsta hrör-
leg flest.
Bósendar.
Nú skal haldið að Básendum. Þangað
er ekki bílvegur, en leiðin er stutt. Bás-
endar liggja skammt sunnan við Stafnes
í landi þess. Þar var kaupstaður á einok-
unartímabilinu og nokkru lengur, svo sem
kunnugt er. Básendahöfn þótti jafnan við-
sjál, enda er leiðin inn á höfnina löng
milli ófrýnilegra skerja. Varð þarna oft
skipatjón, einkum þar til járnhlekkir voru
greyptir í sker og kletta í fjörunni og skip-
in „svínbundin“ sitt á hvað. Má enn sjá
leifar af þeim umbúnaði þegar 'lágsjávað
er. Á malartanga einum þarna rétt hjá eru
enn dálitlar rústir, þar sem staðið hafa
verzlunar- og bæjarhús á Básendum. Hús-
um þessum var hætt í stórflóðum, og gekk
sjór stundum inn í þau fyrr á öldum, án
þess að verulegt tjón hlytist af. En snemma
í janúarmánuði 1799 gerði ofsaveður af út-
suðri og tók þá af hús á Básendum, svo
að þar stóð ekkert eftir. Kaupmaðurinn,
kona hans, fjögur börn og vinnukona,
björguðust með naumindum. Gömul kona,
Rannveig Þorgilsdóttir, scm verið hafði þar
niðursetningur í nokkur ár, drukknaði í
flóðinu.
Sfðasti kaupmaður á Básendum hét Hin-
rik Hansen. Hann ritaði greinargóða lýs-
ingu á atburði þessum, er hann sendi sýsiu-
manni, um leið og hann bað um skoðunar-
gerð á rústunum og fjártjóni sínu. Fer hún
hér á eftir, allmikið stytt (þýðinguna gerði
Vigfús fræðimaður Guðmundsson, sem
ritað hefur ýtarlega um Básendaflóð í
Blöndu III. bindi, bls. 46—68.)
„Eftir að við öll vorum háttuð, varð ég
þess var um nóttina, á að giska kl. 2,
hversu veðrið af suðri til vesturs magnað-
ist, svo iðulega fór að braka í húsunum.
Þar að auki fóru að heyrast skellir, hver
eftir annan, eins og veggbrjótur væri að
vinna á hlið hússins og undirstöðu. Af
þessu fór ég á fætur, til þess að líta eftir
Veðrinu og vita, hvað gengi á úti. Þrátt
fyrir svart myrkrið lauk ég upp húsdyr-
unum eldhúsmegin, og þá þegar brauzt
sjórinn inn á mig, með svo miklu afli og
straum, að fyllti herbergið á lítilli stundu.
Flúðum við því í skyndi upp á húsloftið,
hálfnakin upp úr rúmunum, því við ótt-
uðumst, að við mundum farast í sjónum
niðri, þar sem fbúðin var. Og í myrkrinu
þorðum við ekki út úr húsinu, bæði vegna
æðandi brimaldanna og rjúkandi ofviðris.
Svo vissum viðlíka að allt umhverfis húsin
var hulið sjó. Og megum við víst þakka
guði, að við gripum þá ekki það óyndis-
úrræði, því þá hefðum við öll farizt. Þarna
stóðum við nú langan tíma á loftinu í sí-
felldum dauðans ótta, að veður og sjór
mundu þá og þegar mola húsið niður að
grundvelli.
Hér um bil kl. 7, að við héldum, treyst-
umst við ekki lengur að geta bjargað líf-
inu þarna á loftinu. Braut ég því glugg-
ann á norðurhliðinni. Þar smugum við öll
út, eins og við stóðum. Eg óð með yngsta
barnið á handleggnum, þar sem sjórinn
flæddi yfir og skolaði með sér borðum,
plönkum, varningi og búshlutum. Náðum
við fjósinu með mestu erfiðismunum og
lífshættu. Fjósið stendur svolítið hærra og
fjær sjónum en íbúðarhúsið. En tæplega
höfðum við dvalist þar fjórðung stundar,
þegar mæniásinn brast í fjósinu. Við urð-
um því að flýja þaðan aftur, og til hlöð-
unnar. Annar gaflinn var brotinn af henni,
en hlaði af trjáviðardóti, er við urðum að
skríða yfir, með mikilli hættu, til að kom-
ast inn.
Þarna stóðum við skjálfandi nokkurn
tíma, unz veðrið fór með nokkuð af þak-
inu, en hinn hlutinn blakaði fram og aftur,
eins og blaðsnepill.
Til þess enn að reyna að bjarga lífinu,
gerðum við síðustu tilraun, yfirgáfum eyði-
lagðan kaupstaðinn, leiddumst öll saman
áleiðis til byggða. Oðum við svo og skrið-
urn í rokinu, unz við eftir miklar þrautir
náðum til næstu hjáleigu, er nefndist
Lodda, rctt hjá Stafnesi. Fátæki bóndinn
þar, Jón Björnsson og kona hans, tóku á
móti okkur, sem vorum örmagna af kulda,
áreynslu og hugsýki, með mestu alúð og
hjartagæzku. Létu og það allt gott í té, er
þau gátu. I haðstofu þessa ráðvanda manns
höfðum við aðsetur í 14 daga. Voru þar
alls 19 manns, þar af 10 börn, en þó var
baðstofan ekki nema þrjú stafgólf á lengd,
2/z alin á vídd og 3 álnir á hæð, af gólfi
upp á mæniás. Þrátt fyrir alúð mannsins
og góðvilja vildum við ekki lengur níðast
á gestrisni hans. Fórum við nú á eyðijörð-
ina Stafnes, og bjuggum um okkur í bað-
stofunni íslenzku, sem þar var. Síðan höf-
um við haft þar okkar fátæklega aðsetur.
Eins og hr. sýslumaðurinn mun sjá, eru
húsin mín öll á verzlunarstaðnum saman-
hrunin að grundvelli, og bærinn, sem þar
var líka. Fólkið úr honum (vinnufólk
kaupmanns) bjargaði sér upp um þekjuna,
og tókst því þann veg um nóttina að bjarga
lífi sínu, með guðs hjálp, nema aldraðri
konu, sem veðrið lamdi niður, svo hún
drukknaði í flóðinu.“ Frh.
FAXI — 149