Faxi - 01.02.1986, Side 28
SYKURFRAMLEIÐSLA
var stunduð í Indlandi um árið 3000
fyrir Krist. Gaura var hið forna ind-
verska heiti á sykri, dregið af nafninu
gur, en það var fornt lénsríki í Bengal.
Heimatilbúinn hrærður sykur er nú
kallaður gur á Indlandi, en goela á
eynni Jöfu. í einu helgiriti Hindust-
ana, sem skrifað var um 800 eða fyrr,
er lýst kórónu eða tignardjásni úr syk-
urreyr.
Gríski herforinginn Nearcus, sem
fylgdi Alexander mikla íherförtil Ind-
lands á 4. öld fyrir Krist, segir í skrif-
um sínum frá reyr, sem gaf af sér
, ,hunang“ án aðstoðar býflugna.
Sykurreyrinn er í öndverðu kominn
frá Salómonseyjum í Suður-Kyrra-
hafi. Þarlend þjóðtrú greinir frá því,
að forfeður mannanna rekji þangað
uppruna sinn. Þegar reyrin óx f fyrsta
sinn breyttist einn stöngullinn í karl-
mann, annar í konu.
Ræktun sykurreyrs barst frá Ind-
landi austur til Indó-Kína (Víetnams,
'I’hailands, Kambodíu og Laos). En
arabískir kaupmenn, sem sigldu um
Indlandshaf, fluttu reyrinn og sykur-
inn til Arabíu, liklega á 4. öld eftir
Krist. Þaðan barst sykurinn til Evr-
ópu, en breiddist þó hægt út. í sans-
krít, hinni fornu tungu Indverja, eru
tvö orð sem merkja sykur; sarkara -
eða sakkara. Frummerking orðanna
er sandur eða möl. Af þessum ind-
versku orðum er dregið arabíska orðið
sukkar, sákharon ígrísku, zucchero
í ítölsku, sucre á frönsku, sugar á
ensku.
Sykurinn breiðist út
Frá 8. öld eftir Krist var sykurreyr
ræktaður á yfirráðasvæðum Araba á
Spáni og suður hluta Frakklands.
Feneyjar á Italíu urðu snemma mið-
stöð sykurflutninga til Evrópu. Þang-
aö fluttu kaupmenn sykurinn á skip-
um frá höfnum við austan og sunnan-
vert Miðjaðarhaf. A 16. öld tók Ant-
werpen í Belgíu við því hlutverki,
enda var þá farið að sigla þvert yfir
Atlantshaf til Ameriku. Á sama tíma
hnignaði hafnarborgum við Miðjarð-
arhaf. Árið 1544 hófst sykurhreinsun
í Lundúnum í tveimur verksmiðjum
og 1689 í einni verksmiðju í New
York.
Þegar Kólumbus var í öörum leið-
angri sínum til Ameríku 1493 llutti
hann með sér sykurreyr. Reyrinn var
fyrst gróðursettur þar sem síðar reis
borgin Santo Domingo á suðurströnd
Haíti.
Þaðan barst sykurreyrinn til ann-
arra eyja í Karíbahafi, t.d. Kúbu. 1737
hófst ræktun sykurreyrs í fylkinu
Lousiana í Bandarfkjunum, en
breiddist ekki út til annarra fylkja
fyrr en 1791.
Sykurinn berst til Islands
Sykur þekktist ekki á íslandi á land-
náms- og söguöld. í heiðnum kuml-
um, sem fundist hafa frá þessum
tíma, eru tennur yfirleitt alheilar.
Tennurnar eru líka oft mjög sterkleg-
ar, glerungur óskaddaður. Sennilega
hertur við stöðugt át harðmetis, aðal-
lega fisks. Hveiti og aðrar fínar mjöl-
tegundir þekktust þá ekki heldur, en
grófar korntegundir tíðkuðust, t.d. af
melgresi.
Sjálfsagt hafa íslendingar fyrst
kynnst sykri erlendis eftir 1400, er
samskipti hófust við Englendinga og
Þjóðverja. En einkum voru það
danskir einokunarkaupmenn, sem
fluttu hingað munaðarvörur, t.d. syk-
ur. Sykurs er fyrst getið á Islandi
1663.
Ekki varð hann algengur hér fyrr en
1760, er kaffi og te var í fyrsta skipti
flutt til íslands. Það voru íbúðar
Reykjavíkur, sem neyttu fyrstu ltaffi-
dropanna hérlendis. Eftir þetta hélst í
hendur innflutningur á kaffi og sykri.
(Sbr. Einokunarsögu J. Aöils, bls.
470-71).
Skúli Magnússon
Sykurrófur
eru nú víða aðalhráelni til sykurgerð-
ar. Þær uxu villtar sums staðar í Asíu
og snemma voru þær ræktaðar í Suð-
ur-Evrópu og Egyptalandi. Fyrr á öld-
um voru rófurnar notaðar í skepnu-
fóður. I sykurrófum er mikiö kolvetni
og þar kom að menn lóru að gefa því
gaum, en til að hægt væri að nota þær
til manneldis þurfti að rækta sérstakt
tegundarafbrigði. Menn sáu líka, að
spara mætti stórfé til sykurkaupa, ef
hægt væri að nýta rófurnar til fram-
leiðslu. Sykurinn var þá lluttur til
Evrópu langar leiðir, t.d. frá Asíu og
Vestur-Indíum í Karabíska-hafinu.
Árið 1747 ræktaði þýski efnafræð-
ingurinn Andreas Marggraf ýmis af-
brigði sykurrófna. Þær voru sætar á
bragðið og úr þeim mátti vinna sykur
í kristalla formi. En nokkur tími leið
áður en menn veittu þessum athugun-
um verulega athygli. Loks 1786 tók
fyrrverandi nemandi Marggrafs,
Franz Achard, upp þráðinn að nýju og
hóf tilraunaræktun á búgarði sínum
nálægt Berlín. Vonaðist Achard eftir
því að finna afbrigöi rófna, sem væru
mjög sykurrikar. Honum tókst það.
Achard iókst að vekja áhuga Friðriks
Vilhjálms, Prússakonungs, á málinu,
og studdi hann að stofnun sykurrófu-
verksmiðju í Cunern í Slesíu í Norður-
Þýskalandi. Var þetta fyrsta verk-
smiðja sinnar gerðar í veröldinni.
Ræktun sykurróína
breiddist nú óðfiuga út, ekki síst í
Evrópu. Smám saman jókst líka
þekking manna á jurtakynbótum og
munkurinn Mendel fletti hulunni af
leyndardómum erfðanna á seinni
hluta 19. aldar.
Eftir 1810 risu víða rófuverksmiöjur
og rófur voru ræktaðar á stórum
svæðum. Þetta var upphafið að stór-
iðju. 1811 var fyrsta sykurrófuverk-
smiðjan reist í Frakklandi.
1838 stofnuðu tveir bræður lyrstu
rófuverksmiðjuna í Bandaríkjunum,
það var í fylkinu Massachusetts.
Allt fram á 17. öld
var sykur sjaldgæfur munaður í Evr-
ópu. Hann sást aðeins á borðum að-
alsmanna. I fyrstu var sykurinn not-
aður sem róandi og kvalastillandi lyf.
Lengst af var sykurinn mjög dýr og
því eftirsóttur. Þannig var sykur á lista
yfir gjafir til Maríu Theresíu, drottn-
ingar í Ungverjalandi og manns henn-
ar, við brúðkaup þeirra 1736. Fyrst
eftir að ræktun sykurrófna hófst gat
almenningur keypt þessa vöru.
Mest af þeim sykurreyr
sem ræktaður er í dag, er annað hvort
afkomandi eða blendingur af tegund-
inni Saccharum officinarum. Sá
sykurreyr á rætur sínar að rekja til
hins villta reyrs, sem í öndverðu óx á
eyjum Suður-Kyrrahafs.
Sykurreyrinn vex aðallega í hitabelt-
inu, en einnig í heitt tempraða belt-
inu. Heittempraða beltið nær frá Suð-
ur-Spáni til syðsta hluta Afríku.
Sykurreyrinn er há planta, stöngull
hans er yfirleitt 3,30-7.92 metrar á
hæð. Út úr sönglinum vaxa stór sverð-
laga blöð.
Til að ná góðum þroska þarf reyrinn
mikla úrkomu, allt að 2-3000 milli-
metrum á ári., Það er svipuð úrkoma
og er hér á landi, þar sem mest rignir,
t.d. í Öræfum. Lægsta hitastig til
ræktunarinnar er 20 gráður á Celsíus.
Reyrinn vex í alls konar jarðvegi, en
kjörlendi hans er blanda af sandi og
árframburði, einkum fínum leir.
Ræktunartfmi
er misjaln eftir stöðum. I Lousiana í
Bandaríkjunum er hann 8—9 mánuðir
en lengri á hlýrri svæðum, t.d.í
Ástralíu, þar er ræktunartíminn 15
mánuðir. Einnig á eynni 'IUiwan við
Kínastrendur. A Hawaii-eyjum í Suð-
ur-Afríku og Perú 18—19 mánuðir.
Uppskera og mölun
á reyrnum helst þegar aðalregntíminn
(haustið) gengur í garð. Uppskeran er
ýmist framkvæmd með handafli eða
vélum. Reyrinn er skorinn niður við
jörð, settur á vagna og fluttur f press-
un. Úr honum er unnin sykurleðja.
Um 85% af ölum reyrsykri er kristall-
aður sykur, sem sfðar er unninn á
mismunandi hátt. Safinn er pressað-
ur úr við mikinn hita. I leðjuna er
blandað ýmsum efnum, t.d. hlaup-
kenndri mjólk. Úr þessu efni eru unn-
ar ýmsar tegundir sykurs, bæði ljósar
og dökkar, þar á meðal sýróp.
Sykurrófur
þurfa lítið úrkomumagn til vaxtar, allt
niður í 610 mm á ári. Þær eru tvíærar
plöntur, vaxa í tiltölulega köldu lofts-
lagi, t.d. í Norður-Evrópu, Þýslca-
landi og Rússlandi. Þær eru líka rækt-
aðar í heitari löndum, t.d. í Suður-
Amerfku, Afríku og Austurlöndum
nær og fjær.
Frá því sáð er til
sykurrófua
og þar til uppskorið er, líða a.m.k.
170—200 dagar. Best uppskera fæst,
ef veður hefur verið milt á ræktunar-
tímanum og ef örlítið er farið að kólna
í lok hans. Kjörlendi rófnanna er leir-
borinn og lífefnarfk jörð. Uppskeru-
tíminn er lrá septemberlokum til fyrri
hluta október, áður en jörð frýs.
Á ökrunum
eru rófurnar fluttar í verlcsmiðju og
malaðar. Fyrst þvegnar vandlega. Úr
rófunum fæst sæt hlaupkennd leðja, -
hrásykur. Úr honum eru unnar mis-
munandi gerðir sykurs, dökkar og
hvítar.
Mest er framleitt af hvítum sykri. í
Englandi hófst snemma framleiðsla á
svokölluðum kaffi-sykri, í brúnum
lengjum. Á íslandi er svipaður sykur
kallaður kandíssykur. (Sennilega
dregið af enska orðinu candy sugar,
sem þýðir sælgætissykur). Hinn eig-
inlegi enski candy sugar eru litlir,
hvítir, kristallaðir molar, sem stund-
um fást hér í búðum.
í Asíu
er víða búinn til hrærður heimaunn-
inn sykur. Asfubúar framleiða t.d.
mikið af brúnum molasykri. Til þess
nota þeir safa úr kókos og döðlutrj ám.
1 Kanada og Bandaríkjunum er sykur
búinn til úr safa hlynstrjáa. Úr honum
er einkum unninn molasykur og sýr-
óp.
Hvar er sykur framleiddur?
1970 voru tvö aðalframleiðsulönd
sykurreyrs, Kúpa og Brasilía. Flestar
sykurrófur koma frá Sovétríkjunum
og Bandaríkjunum.
Aðrir sætugjafar en sykur
Þekktasta efnið af því tagi er sacch-
arin, uppgötvað 1879 af tveimur
Bandari'kjamfmnutu við John Hopk-
ins háskólann. Saccharin var fyrst selt
1884 í New York. Það var þá í duft-
formi. Annað þekkt sætuefni var -
sodium cyclamate, uppgötvað 1937 í
Bandarfkjunum. Það var mikið notað
1950-1969. Var þá bannað, enda talið
valda krabbameini.
(Þýtt og endursagt úr Hresku
alfrœðibókinni (iítg. 1982) 17.
bindi bls. 769-777).
Skúli Magnússon.
64 FAXI