Faxi - 01.06.1986, Blaðsíða 34

SNYRTIVÖRUR
eiga sér ævafoman uppmna. Notkun
þeirra má rekja allt aftur til forfeðra
mannkyns. Þeir máluðu sig af ýmsu
tilefni. Til dæmis vegna stríðs-
undirbúnings, hátíða- og trúar-
iðkana. Má minna á, að konungar
Gyðinga vom smurðir með olíum er
þeir tóku við ríki. En þjóðum sem
bjuggu í heitum löndum var nauðsyn
á, að smyrja sig olíum, til vamar
sólarhita og skordýmm. Þannig rak
nauðsynin mennina til að snyrta sig
og mála. En einnig var það gert vegna
hátíðlegra tækifæra, menn gerðu sér
dagamun. Svipaða sögu er að segja
um upphaf skartgripa. Menn hengdu
þá á sig í trúarlegum tilgangi í
fyrstunni. Snyrting og málun er því
ekki fundin upp af auðjöfmm
Vesturlanda.
Hjá Egyptum
þekktust augnskyggning og ilmandi
smyrsl um 3500 f. Krist. Ilmefnin
vom með blóma- og kryddangani.
Þau vom unnin úr möndlu- og
ólífutrjám. Ilmefnin vom einnig notuð
til trúariðkana og við smumingu
dauðra manna og dýra. En Egyptar
hafa náð lengst allra fyrr og síðar í
meðferð smyrlinga.
Egyptar bjuggu til sérstakan dökkan
lit til að lita augnhár, augnalok og
augabrúnir. Einnig þekktu Egyptar til
sápugerðar, en þeir og Súmerar í
Mesópótamíu, blönduðu saman olíu
og feiti. Fengu þá út efni sem
innihéldu kalí. En kalí var síðar eitt
gmndvallarefnið til sápugerðar. Þessi
efni egypta leystu upp óhreinindi ef
þau komust um leið í snertingu við
vatn.
Síðar notuðu Rómverjar og Grikkir
olíur og ilmefni í böð sín. En böð
yfirstéttanna rómversku urðu síðar
alkunn, vegna hinna frjálsu sam-
skipta manna sem þar lauguðu sig.
Svipmyndum úr þeim böðum er
gjaman bmgðið upp í bíómyndum
nútímans. Almenningsböð þekktust
líka í Rómaveldi og vatnslækningar
vora algengar. Sápu þekktu Róm-
veijar.
Sápa
er eitt algengasta eínið til snyrtingar.
Hún er uppmnnin hjá þjóðum við
austan- og sunnanvert Miðjarðarhaf.
Hittítar, sem bjuggu í 'lýrklandi, á
árunum 3000 til 1000 fyrir Krist,
blönduðu jurtaösku út í heitt vatn, og
bjuggu þannig til sápu. Rómverski
fræðimaðurinn, Plynus hinn eldri,
sem uppi var á dögum Krists, segir í
ritum sínum, að Föníkumerm, sem
bjuggu þar sem nú er Líbanon, hafi
búið til sápu úr geitartólg og
viðarösku. Þetta var um 600 f. Kr.
Föníkumenn vom annálaðir sjómenn
og stunduðu mikla verslun. Til
dæmis seldu þeir Göí/um á frönsku
ströndinni, sápu sína, í vöruskiptum.
Síðar urðu Gallar einna fremstir í
sápugerð í Evrópu. Talið er, að þeir
hafi, fyrstir Evrópubúa, þvegið
sjálfum sér og föt sín reglulega með
sápu.
Fram á 3. öld eftir Krist var sápa
ekki mjög útbreidd. Rómverjar lærðu
þó sápugerð af nágrönnum sínum í
austri eða af Keltum í Norður-
Frakklandi. Keltar bjuggu til sápu úr
dýrafitu og ösku. Framleiðslu sína
kölluðu þeir: SAIPO, sem orðið sápa
er dregið af. (Enska: soap, þýska: die
Seife, franska og latína: savon.
ítalska: sapone).
Sápan notuð til lækninga
Mikilvægi sápu til þvotta og þrifn-
aðar var þó ekki uppgötvað fyrr en á
2. öld eftir Krist, er gríski læknirinn
Galen getur sápu í ritum sínum. Segir
hann, að sumar tegundir sápu séu
gæddar lækningamætti. Sennilega
við húðsjúkdómum. Sums staðar
vom jarðefni notuð til sápugerðar,
einkum ýmsar leirtegundir. Ekki er
ósennilegt að lækningamáttur slíkrar
sápu hafi verið mestur, ef hún var
blönduð olíu og jurtafitum, sem vom
græðandi. Arabar þekktu einnig
undramátt sápunnar. Það kemur fram
í ritum arabíska fræðimannsins Ibn
Hayyan, sem uppi var á 8. öld eftir
Krist.
Sápan breiddist hægt út
Á fyrri hluta miðalda og lengi fram
eftir var sápan mest notuð af
aðalsmönnum, en blandaðist lítt við
baðvatn alþýðunnar. Enda réði til-
viljun ein hvar og hvenær menn þvoðu
sér. Sápan er sennilega eitt fyrsta
snyrtiefnið sem barst til Evrópu. Á 9.
öld eftir Krist tóku Gallar fmmkvæðið
í sápugerð. Hafnarborgin Marseille á
frönsku ströndinni varð miðstöð
hennar.
Þeirri forystu héldu Marseillebúar í
600 ár, þar til Feneyjar á Italíu varð
drottning sápu- og ilmefnagerðar. Á
17. öld tók Genúa við því hlutverki.
Þó að nokkur sápuframleiðsla væri í
Þýskalandi er líða tók á miðaldir, varð
sápan almenningi of hál í lófa og hlaut
hæga útbreiðslu. En þýskir
aðalsmenn, fundu, líkt og kynbræður
þeirra í Egyptalandi forðum, að
hjörtun slóu örar ef eiginkonur þeirra
og ástkonur, notuðu sápur og ilmefni.
Það varð til þess, að þýska
hertogaynjan af Juelich fékk sér
Skúli Magnússon.
kassa af sápu árið 1594. Það leiddi
aftur til þess, að nágrannar hennar og
vinir, fengu sér líka slíkt efni og
kunnu vel að meta. En seinna, þegar
Þjóðverjinn A. Leo, var á Ítalíu 1672,
sendi hann vinkonu sinni í
Þýskalandi, lady von Schleinitz,
kassa með dýrindis ilmandi ítalskri
sápu. Með fylgdi nákvæm lýsing á
hvemig hið vaxkennda efni var búið
til.
Fram eftir öldum var sóðaskapur
svo algengur, að nútímamenn yrðu
forviða á að heyra lýsingar af slíku.
Borgir og bæir vom sem mslahaugar,
uppsprettur alls kyns drepsótta.
Flestu var hent út á götur, jafnvel
úrgangi úr mönnum og dýmm. Ekki
bætti úr skák, að borgimar stækkuðu
stöðugt. Almenningsböð Rómverja
vom löngu horfin. Að vísu bámst
ýmsar snyrtivömr til Evrópu á 13.
öld, en það bætti ekkert heil-
brigðisástandið. Meðal þess, sem þá
breiddist út, voru efni til andlits-
förðunar og hárgreiðslu, ýmis ilmvötn
og efni, sem menn bám á sig eða
stráðu um híbýli sín. Einnig til baða.
Allt var þetta í höndum aðalsmanna
framan af. Fólk gerir sér þetta tæplega
ljóst, þegar það í dag skoðar veglegar
hallir kónga og hertoga. Til dæmis
hallimar í Versölum. Mannlegar
þarfir og ósómi bliknar og gleymist
þegar skrautið er skoðað. En
samkeppnin á milli konungshirða
varð til þess, að sápan hlaut
útbreiðslu, eins og ýmislegt annað,
sem til nýunga taldist, þó ekki væri
það allt til eftirbreyttni. En á þessum
ámm skyldu menn ekki samhengið á
milli sóðaskapar, sýkla og sjúkdóma.
Það varð ekki íyrr en um 1850. Þannig
þvoðu læknar lítt eða ekki hendur
sínar og því urðu sjúkrahúsin eins og
sláturhús, staðir þar sem menn dóu
hver af öðmm.
Sápugerð í Englandi
hófst fyrst að marki seint á 12. öld.
Einkum blómstraði hún í nágrenni við
vaxandi borgir. Lundúnir, vora þá í
bemsku, sem „höfuðborg heimsins",
en sápugerðarmennimir fundu, að
þar gátu þeir selt vömr sínar. Á 13. og
15. öld settust þeir einkum að við
Ódýrastræti í Lundúnum, en þar vom
útimarkaðir og verslanir. Á þessum
árum, og allt til ársins 1853, innheimti
breska ríkið toll af hverju framleiddu
sápupundi. Enska sápan var á 14. öld
og lengi síðan, soðin í sérstökum
pönnum með læstum stút, sem
eftirlitsmenn sáu um að loka á
kvöldin, því ekki mátti sjóða á
nóttunni, vegna eldhættu. Svipað
gerðist í Reykjavík um 1770—80,
þegar þéttbýli var að myndast þar.
Bannað var að steypa kerti og sjóða
sápu. í erlendum stórborgum vom
slíkar reglur eðlilegar vegna þéttbýlis.
Til dæmis brann stór hluti Lundúna
1666 vegna mistaka við kerta- eða
sápugerð. Næturverðimir, sem eftirlit
höfðu með sápusuðunni, urðu sums
staðar forverar lögreglunnar, t.d. í
Reykjavík.
Sápan sigrar heiminn
Útbreiðsla sápujókst mjög á 19. öld,
er mönnum varð ljóst samband
óhreininda, sýkla ogsjúkdóma. Þýski
efnafræðingurinn, Justus von Liebig,
vann mjög að útbreiðslu sápunnar.
Hann rannsakaði áhrif hennar og taldi
sápunotkun mælikvarða á siðferðis-
og heilbrigðisástandi þjóðanna.
Sápusuðumenn
fyrri alda notuðu ösku og feiti í
framleiðslu sína. Aðallega var notuð
viðar- og plöntuaska, en einnig pott-
aska. Hún hefur sennilega verið lé-
legra hráefni. Mest var notuð dýra- og
jurtafeiti. Fór það eftir landkostum.
Þannig hafa norðlægar þjóðir
sennilega heldur notað dýrafitu, en
hinir, sem sunnar bjuggu, jurtafeiti.
Marseillebúar blönduðu mikilli fitu í
sápur sínar. Viðaraskan innihélt
kalíumkarbónat (hvítt duft, líka notað
í glergerð). Henni var blandað út í
heitt vatn og fitunni bætt út í. Síðan
var hrært í og ösku bætt við eftir
þörfum uns mauk eitt var orðið í
pottinum. Eftir það var maukið tekið
upp úr og látið þoma. Að því búnu
mátti móta það í alls lags stærðir. Ef
ilmefni vom notuð við suðu, var þeim
bætt út í meðan á suðu stóð. Á þann
hátt réðu menn hve ilmefnin urðu
sterk. I maukinu var fitusýra sem
rann saman við öskuna. Sápan varð til.
Eins og nærri má geta varð lykt af
maukinu ekki alltaf góð. Til dæmis
þegar soðið var heima. Ilmefnum var
frekar bætt í sápu, sem fór til sölu á
markaðinn.
Þessi aðferð við sápusuðu var notuð
allt til loka miðalda (um 1500). Þá var
farið að nota leskjað kalk, sem varð
til, þegar vatni var hrært saman við
brennt kalk. Ómengaðri fitu varð síðan
158 FAXI