Faxi - 01.02.2006, Blaðsíða 14

Allt að 60 manns sóttu landsbyggðarráðstefnu sagnfrœðinga og þjóðfrœðinga í Poppminjasafninu
í Duus-húsum.
ætlaður sveitafólkinu og spiluð væri „hvítra
manna dansiög" en í síðari hiutanum mætti
spila djass fyrir kaupstaðarfólkið.
Niðurstaðan varð sú að djassunnendur biðu
lægri hlut því eins og lngibjörg Þorbergs,
stjórnandi Oskalaga sjúklinga og starfsmaður
tónlistardeildarinnar, sagði þá „byrjuðu upp-
hringingar og skammademban dundi yfir“ þegar
djassplötur fengu að íljóta með í dagskránni.
En hvað var það sem gerði skiptinguna
milli Reykvíkinga og landsbyggðarfólks svo
sjálfsagða? Hvers vegna höfðu Reykvíkingar
ekki jafn gaman af harmonikkutónlist og þeir
sem bjuggu í sveitum landsins og hvers vegna
féll djassinn í svo grýttan jarðveg þar?
Hluta skýringarinnar er að finna í Reykjavík
á stríðsárunum. Með bandarískan her í bæn-
um kom bandarísk tónlist, aðallega djass með
„swing-i“. Hermennirnir komu með djassplötur
með sér sem dreifðust um bæinn, starfrækt
var hermannaútvarp sem hafði það hlutverk
að skemmta hermönnum með heimþrá og því
aðallega spiluð létt tónlist, til dæmis djass.
Þetta hafði að sjálfsögðu áhrif á mikið af ungu
fólki í Reykjavík sem tók djass upp á arma
sína og sagði skilið við aðrar tónlistartegundir.
Hermenn, útvarp þeirra og skemmtistaðir höfðu
ekki þessi áhrif á fólk utan Reykjavíkursvæð-
isins enda hvergi jafn fjölmennt lið hermanna
og hvergi annars staðar gátu skemmtistaðir haft
svo mikil áhrif. Fleira kom þó til, það var ekki
einungis arfieið stríðsáranna sem gerði skipt-
inguna milli borgar og sveita svo sjálfsagða í
tónlistarmálum. Hugsa má sér að mismunandi
taktur lífsins í bæ og sveit hafi kallað á mis-
munandi stef við lífið. Nýir lífshættir kölluðu
á nýja tónlist og frjálsari dansa. Djassinn bauð
upp á nýjan takt, venjur og menningu rétt eins
og bæjarlífið. Hraði, nýjungar og utanaðkom-
andi áhrif einkenndu bæði umbreytingar sam-
félagsins og djassinn.
Utan Reykjavíkur breyttist lífið að sjálfsögðu
líka, en þar virðist frekar hafa verið reynt að
halda í eldri hefðir. Að minnsta kosti bendir
tónlistarumræðan til þess að engin ástæða hafi
verið til að leita að nýrri tónlist eða dansi - hún
hélt áfram að gegna sínu hlutverki og féll að
lífstaktinum og umhverfinu.
Bæði sveitafólk og borgarbúar gerðu sér fulla
grein fyrir þessari skiptingu og fannst eðlilegt
að tónlistarsmekkur fólks færi að veigamiklum
hluta eftir búsetu. Á öllum reglum eru þó und-
antekningar og höfðu sumir borgarbúar fullt
eins gaman af harmonikkutónlist og sveitafólk-
ið. Á bilinu 1945 til 1956 heyrðist frá einum
slíkum. Hvers vegna ekki heyrðist frá fleiri
borgarbúum sem vildu harmonikkutónlist er
athyglisvert umhugsunarefni. Á þessum tíma
var mjög stór hluti Reykjavíkurbúa aðfiuttur
úr sveitum landsins og héldu margir fast í
sambönd við sveitina sína, meðal annars með
hjálp átthagafélaga. Sú félagslega tenging við
heimasveitina skilaði sér þó ekki í tónlistarum-
ræðuna. Harmonikkan var viðurkennt tákn hins
sveitalega og þjóðlega - og sveitina og þjóðina
þurfti að vernda.
Tilveruréttur þjóöarinnar
Hvort fólki líkaði betur djass eða „fjörug og
þróttmikil" harmonikkulög var alls ekki að-
alatriðið hjá öllum. Tilveruréttur þjóðarinnar
var dreginn í efa þegar innlend tónlist fékk ekki
nægilegt vægi, að þeirra mati, því tónlistin átti
að vera boðberi „þess lífsneista og andlega
vaxtarmagns, sem örvar sjálfsvitund [þjóðarinn-
ar] og gefur henni tilverurétt." Björgvini Guð-
mundssyni tónskáldi fannst útvarpið greinilega
afar mikilvægt: „Munið öll, að Útvarpið á að
vera fjöregg þjóðarinnar, og gleymið ekki, að
fjöreggið veldur annað tveggja, farsæld eða
dauða, eftir því, hver um það sýslar." Sárnaði
honum að horfa upp á tónlistarlíf landsmanna
og þá sérstaklega hvernig Ríkisútvarpið mótaði
það. Að mati Björgvins „þroskaðist þjóðin hægt
og eðlilega“ í tónlistarlegum efnum áður en
útvarpið kom til sögunar en það olli „truflunum
á hljómrænu athafnalífi." í gegnum útvarpið
flæðir svo kolmórauður kaststengur af erlendum
leirburði, sem er þjóðinni þeim mun skaðlegri
sem margir taka hann góðan og gildan sem
erlenda list... frá „hærri stöðum" seytla inn til
þessarar afskektu þjóðar alls konar „fúlulækir"
frá öfga-uppsprettum þeirrar músíkölsku óaldar,
sem afleiðingar stríðsins, útvarpið, talmyndirn-
ar, jazzinn og ismarnir hafa leitt af sér.
Erlend áhrif á tónlistarlífið í landinu voru afar
slæm að mati Björgvins en þeirra verst voru
áhrif frá erlendum dægurlögum og djassi.
Erlend áhrif höfðu „forheimskað þjóðina" en
þó var þjóðernislegt eðli enn til staðar og „mun
það eiga eftir að sýna sig, að [verk íslenskra
tónskálda] liggja nær hjartarótum þjóðarinn-
ar en erlend tónlist.“ Að þessum rótum þurfi
hins vegar að hlúa eigi vel að fara og að inati
Björgvins þurfti valdboð þar sem kveðið yrði
á um að hversu mikla íslenska tónlist útvarpið
skyldi spila enda óforsvaranlegt að reka íslenskt
útvarp en spila svo fá ísiensk lög sem raun bar
vitni. Oþjóðhollir starfshættir útvarpsins höfðu
þegar leitt til „vaxandi valdagengi heimskunnar
... [og kröfu] um meiri jazz, meira harmóníku-
garg og meiri tónaleir yfirleitt" og óaði Björg-
vini við áframhaldi á þeirri þróun.
F.Í.D.
Ekki varð Björgvini að ósk sinni og þróunin
varð sú að vinsældir djass tónlistar og dæg-
urlaga jukust eftir því sem leið á sjötta áratug-
inn. Um leið fjölgaði íslenskum dægurlögum
og textum. Úr þessari ólíklegu átt fékk Björgvin
stuðning. Kynning á íslenskum dægurlögum
var haldin í Austurbæjarbíói í marz 1956 og var
það hið nýstofnaða Féiag íslenzkra dægurlaga-
höfunda sem stóð fyrir því. Þekktir dægurlaga-
söngvarar sungu dægurlög eftir félagsmenn
F.f.D. og vöktu skemmtanirnar mikla athygli
og var þeim vel tekið. Svo vel vill til að félagið
gaf út lítinn bækling í tilefni kynningarinnar þar
sem meðal annars markmið og stefna félagsins
er útlistuð. Ljóst má vera af því sem þar kemur
fram að í félaginu voru ákaflega þjóðernissinn-
aðir menn, varla kemur sú setning fyrir í ávarpi
formannsins (Freymóðs Jóhannssonar) sem
ekki inniheldur orðið „íslenzkt", „fslendingar“,
„þjóðin", „landsmenn" eða önnur orð af svip-
uðum toga. Markmið félagsins var að „kynna
tónsmíðar [félagsmanna] fyrir þjóðinni á sem
beztan og um leið íslenzkastan hátt“ enda töldu
félagsmenn „að áhrif þau, sem þjóðin verður
fyrir af erlendum tónsmíðum léttustu tegundar,
séu mjög mikil og á margan hátt varhugaverð,
- jafnvel stórhættuleg, bæði tungu okkar, smekk
og þjóðerni."
Félagsmenn hafa þannig verið fullvissir um
að sú erlenda dægurtónlist sem íslendingar
hlustuðu á hefði mikil áhrif í samtíma sínum,
þeir voru ekki að vara við aðsteðjandi hættu
heldur ástandinu eins og það birtist þeim þá
stundina. Góður smekkur fólks á tónlist var í
hættu en það sem mun meira máli skipti var
að íslensk tunga og þjóðerni voru í hættu.
Skilaboðin verða varla mikið skýrari en þetta,
landsmenn verða að hlusta á íslenska dægurtón-
list í stað þeirrar erlendu ef íslendingar vilja
áfram teljast til sjálfstæðra þjóða. Annað sem
kemur skýrt fram í þessari setningu er gífurleg
trú félagsmanna á áhrifamátt tónlistarinnar, hún
getur sett djúpstæð samfélagsform líkt og tungu
og þjóðerni í hættu. Eflaust hafa ekki allir verið
14 FAXI