17. júní - 01.06.1926, Blaðsíða 8
88
17. JUNÍ
En þegar er hann skyldi taka við
ráðherraembætti, gerði forsætisráð-
herra Dana þá kröfu, sem ýmsir
töldu árás á þessa sjerstöðu. Danski
forsætisráðherrann vildi sjálfur und-
irrita skipunarbrjef ráðherra vors
með konungi, svo sem danskur ráð-
herra væri skipaður, en vildi ekki að
því ganga, að hann yrði skipaður
með undirskrift sjálfs sín eða fyrir-
rennara síns, eins og fslendingar
höfðu talið sjálfsagt. Hannes Haf-
stein gekk að þessu með því skilyrði,
að íslandsráðherra hefði ekki að
síður fulla sjerstöðu í reynd, stæði og
fjelli eingöngu með fylgi Alþingis
o. s. frv. Þessu hjet danska stjórnin
og enti, því að ekki var sótt um lausn
fyrir Hafstein, er ráðuneytaskifti
urðu í Danmörku, og svo hjet kon-
ungur íslandsráðherra sjerstöðu með
ræðu í ríkisráði, og var sú ræða kon-
ungs birt Alþingi 1905. Meirihluti
Alþingis sætti sig í bráð við þessa
tryggingu. En þegar Hannes Haf-
stein fór frá 1909 hafði hann svo
um samið, að hann undirritaði sjálf-
ur lausn sína og eftirmaður hans
skipun sína, og var þessu undir-
skriftarmáli þar með lokið.
Allir geta sjeð, að nú stóð ísland
allt öðruvísi að vígi gegn Danmörku
en verið hafði 1874—1904, að ekki
sje talað um tíma ráðgjafarþinganna.
Ráðherra íslands átti nú alt undir
Alþingi einu, og enginn gat stjórnað
íslandi móti vilja Alþingis. Ef kon-
ungsvaldið hefði reynt að halda ráð-
herra við völd í þráa við þing og
þjóð, þá gat þingið stefnt honum
fyrir landsdóm og fengið hann
dæmdan eftir ráðherraábyrgðarlög-
unum. Þótt ráðherrann bæri upp mál
vor í ríkisráði Danaveldis, var hann
ekki meðlimur þess á sama hátt sem
dönsku ráðherrarnir; hann laut öðru
þingi en þeir, hann átti að dæmast af
íslenskum dómstóli eftir íslenskum
lögum, og var skipaður og leystur
frá embætti með undirskrift sjálfs
sín, án íhlutunar forsætisráðherrans
danska. Þetta fyrirkomulag var að
sumu leyti því líkast, sem í ríkis-
ráðinu sætu ráðherrar tveggja ríkja
í málasambandi (realunion); enda
var nú um margt farið á svig við
stöðulögin frá 1871.
Flestum mun að einhverju vera
kunnur sá rekspölur, sem komst
á sambandsmál íslands og Dan-
merkur 1908. íslendingar höfn-
uðu frumvarpi millilandanefndar-
innar, en það hefir að ýmsu leyti
verið mikilvægt um gang sambands-
málsins síðan. 1909—1918 var sókn
íslendinga í sambandsmálinu allhörð,
einkum síðustu árin, og hefir að-
staðan, sem sköpuð var með stjórn-
arbótinni 1904, komið oss í góðar
þarfir.1) Hvemig sem ríkisráðs-
setuna hefir borið að skilja lögfræði-
lega, reyndist hún íslendingum harla
meinlaus.
Björn K. Þórólfsson.
J) Þetta er ekki sagt til þess að gera
lítið úr því frjálslyndi, sem danskir stjórn-
málmenn hafa oft sýnt um Islandsmál,
síðan stjórnarfarsbreytingin varð i Dan-
mörku árið 1901.