Útvarpstíðindi - 15.03.1948, Blaðsíða 10

106
ÚTV ARPSTÍÐINDI
fram skammt undan landi. Mörg'
þeirra liggja þvert fyrir mynni voga
eða fjarða, svo að þar verða ión með'
lítt söltu eða fersku vatni, sem
grynnist fljótt eða fyllist af árfram-
burðinum.
JÖkulár bera fram miklu meiri;
sand og leir en bergvatnsár. Ef viðl
lítum á íslandskort, sjáum við fljót-
lega, glöggan mun á ströndunni þar
sem stórar jökulár renna til sjávar,
og þar sem einungis bergvatnsár
renna til sjávar. Firðirnir, sem jök-
ulár renna í, enda í þverstýfðum eða
aðeins bogadregnum botni. Þeir eru
yfirleitt stuttir, en stórt flatt undir-
iendi upp af botni þeirra. Til dæmis:
Skagafjörður, Skjálfandi, Öxarfjörð-
ur og Héraðsflói. Allir þessir firðir
hafa einhvern tíma endað í mjóum
botni. En jökulárnar hafa fyllt upp
innri hluta þeirra með framburði
sínum. Flatlendið upp af núverandi
fjarðarbotnum er óshólmar ánna. Á
suðurströnd landsins eru nú alls eng-
ir. firðir milli Hornafjarðar og
Reykjanesskaga. Þeir hafa allir fyllzt
upp af óseyrum hinna fjölmörgu og
stóru jökulvatna, sem þarna renna
til sjávar með stuttu millibili. Á
söndunum austur í Skaftafellssýslu
hefur ströndin á löngum köflum
færzt út, svo að tugum og hundruð-
um metra skiptir á löngum köflum í
minnum manna, sem nú lifa. En
samt er þarna aðdjúpt fyrir opnu
hafi og mikill sjávargangur og stríð-
ir straumar vestur með landi. Og
inni í landi hækka sandar jökulvatn-
anna, kaffæra klappir, sem til mjög
skamms tíma stóðu upp úr, og leggj-
ast æ innar og hærra í gilkjöftum
við rætur fjallanna.
Flestar ár hér á landi grafa sig
nú niður mestan hluta leiðar sinnar
frá upptökum til ósa. En aúk þeirra
óseyra, sem þegar er- getið og enn
eru að myndast, má víða sjá þess
rherki meðfram flestöllum ám, að
þær hafa einhver.ju sinni um skeið
hlaðið undir sig. Svo getur t. d. stað-
ið á því, að áin hefur fyrrum mynd-
að lygnu eða lón ofan við þröskuld
úr föstu bergi, en síðar grafið þrösk-
uldinn í sundur og i'aést lygnuna
fram.í Þá sker áih sig auðveldlega
niður í eyrarnar, sem hún hafði áð-
ur hlaðið upp í lygnunni, og þar
verður nú bakki bennar melbrekka
upp á flatan melh.jalla. sem markar
hið forna yfirborð lygnunnar. Forn-
ar áreyrar, sem nú liggja mun hærra
en árnar sem hlóðu þær upp, er
venja að kalla mela, Þeir hafa víða
lagt til efni í roksand og mold.
En á undirlendi Islands eru víða
breiðir og flatir melhjallar, sem má
rekja í vissri hæð þvert yfir heil hér-
uð, og ekki er hægt að kenna nein-
um þröskuldi eða stíflu. Þeir eru leif-
ar af fornum óseyrum, frá þeim
tíma er sjávarborð stóð hærra en
nú. En um það verður nánar rætt
síðar.
Ýmsár fleiri tegundir lausra jarð-
laga, én þær sem nú hefur verið
getið, eru enn að myndast hér á
landi. Hér skal áðeins minnzt á það
lausagrjót, sem frost sprengir úr
rökum klöppum, og urðir og skriður,
sem hrynja úr fjallahlíðum.
Af hinum yngstu myndúnum, sem
mest kveður að, er nú eftir að geta
um eina. Það er f/osberrjiö: hraun og
f/osmöl. Ég nota hér aðeins orðið
hraun í þrengstu merkingu þess, þ.
e. aðeins um brunahraun með ómáðu
yfirborði, enda leggur allur þorri