Útvarpstíðindi - 15.03.1948, Blaðsíða 11

Otvarpstíðtndi
107
landsmanna þessa merkingu í orðið,
þó að í sumum landshlutum merki
það fleira. Myndun hraunanna er
öllum ljós í aðalatriðum. Þau hafa
runnið fram líkt og flóð undan halla
og storknað að steini. — Gosmölina
líalla menn ýms'um nöfnum eftir
gerð: hraunkúlur, gjall, vikur og
ösku. Þessi efni þeytast upp í eld-
gosum og rignir aftur niður yfir
landið. Hraunkúlur og gjall fellur
niður hálfstorkið á eldstöðvunum ná-
Isegt gosopinu, vikurinn berst lengra
burt með vindi, og askan getur bor-
izt óravegu með loftstraumum, t. d.
frá íslandi til annarra landa. Aska
°g vikur falla niður harðstorkin. I
gosmöl getur ennfremur verið mikið
af molum úr gömlu bergi, sem hin
ofnin rífa með sér á leið upp úr
jarðskorpunni. Víða hafa komið upp
eldgos á íslandi síðan það byggðist,
en þó aðeins á takmörkuðum svæð-
uni, t. d. aldrei á Austurlandi aust-
an Breiðamerkurjökuls, Kreppu og
'Tökulsár á Fjöllum, og sennilega
hvergi í öðrum landshlutum fyrir
norðan og vestan línu sem draga má
fi’á Reykjavík um akveginn austur
yfir Mosfellsheiði að Þjórsársbrú og
Þaðan upp eftir Þjórsá og niður eft-
ir Skjálfandafljóti til sjávar. (Að
vísu er heldur þjóðsögukennd frá-
saga í Landnámu um gos í Eldborg
á Mýrum á landnámsöld, og ef til
vill hafa einhver eldsumbrot orðið
síðar á Breiðafirði). Eldgosasvæðið
er því belti yfir um mitt landið,
^iklu breiðara að sunnan en noi’ðan.
Hinar yngstu jarðeldamyndanir
evu svo augljósar og auðþekktar, að
vart er þörf á að lýsa þeim nánar.
F'lest gosopin eru sprungur, venju-
^ega marga kílómetra eða jafnvel
tugi kílómetra á lengd. Sunnan jökta
stefna þær allar frá norðaustri til
suðvesturs, en norðan jökla frá
norðri til suðurs. Kringum uppvörp-
in hafa hlaðizt hólar eða jafnvel fjöll
úr hraunkúlum og rauðu og svörtu
gjalli. Aska og vikur hafa lagzt í
lög yfir heil héruð og mynda rendur
í jarðveginum, þegar hann þykknar.
En efnismest eru þó hraunin, sem
hafa flætt frá eldstöðvunum yfir
mela og grundir og hvert á annað
ofan. Stærsta hraunflóð, sem menn
hafa séð renna, svo að sögur fari af,
var Skaftáreldahraunið árið 1783.
Þorvaldur Thoroddsen telur rúmmál
þess um 12 rúmkílómetra. En til eru
þó miklu stærri hraun hér á landi,
runnin fyrir landnámsöld. Meðal
þeirra er hið stærsta hraunflóð, sem
menn þekkja á jörðunni: Þjórsár-
hraun eða Veiðivatnahraun, sem hef-
ur runnið innan frá Veiðivötnum á
Landmannaafrétti fram í sjó, um
125 km. veg. Aldur hraunanna má
nokkuð ráða af þykkt jarðvegsins,
sem myndazt hefur í þeim og af
gróðurfari þeirra. En sá mælikvarði
er þó mjög varasamur. Jarðvegur
myndast t. d. miklu fyrr á hraunum
á uppblásturssvæðum en annars stað-
ar, og auk þess getur jarðvegurinn
fokið burt af hraununum og þau aft-
ur orðið ber. — Utan þess svæðis,
sem ég gat um áðan og nær yfir all-
ar yngstu gosstöðvarnar, eru einnig
allstór hraun og eldvörp úr lausri
gosmöl. En þær myndanir eru yfir-
leitt eldri en íslands byggð. Af þeim
má nefna hraunin í Þingvallasveit,
kringum Langjökul, sums staðar' í
Borgarfjarðarhéraði og víða á Snæ-
fellsnesi. Því nær öll hraun á land-
inu erú úr bergtegund þeirri sem