Útvarpstíðindi - 19.04.1948, Blaðsíða 9

ÚTVARFSTÍÐINDI
153
milli grágrýtislaga með jökulrispuðu
yfirborði, fyrst í Hreppunum í Ár-
nessýslu og síðar í öðrum landshlut-
um. Þessar jökulminjar eru í fyrsta
lagi völuberg með öllum einkennum
jökulruðnings (hrjúfur leirsteinn
með rispuðum basaltvölum og hnull-
ungum) og í öðru lagi jökulrispur á
yfirborði grágrýtislaganna, sem und-
ir liggja. Þessar minjar eru stórkost-
legri og algengari en svo, að þær
geti verið eingöngu eftir jökla á há-
fjöllum. Þær hljóta að hafa mynd-
azt af jökli, sem huldi megnið af
landinu, m. ö. o. frá ísöld.
Ýmsir merkir jarðfræðingar (og
meðal þeirra Þorvaldur Thorodd-
sen) gátu ekki fallizt á þá kenningu
dr. Helga, að öll móbergsmyndunin
væri frá ísöld. Þess þekktust engin
dæmi, að svo þykk og víðáttumikil
jarðmyndun hefði skapazt á því
skeiði. En ef við berum nú saman
stærð þeirra jarðmyndana, sem hlað-
izt hafa upp á eldgosasvæði landsins
á síðustu 10 þúsund árum (þ. e. eftir
að ísaldarjökulinn síðasta tók upp),
þá þarf okkur raunar varla að
blöskra sú kenning, að móbergs-
myndunin hafi orðið til á einni millj-
ón ára, hundraðfalt lengri tíma.
Sum af jarðlögum móbergsmynd-
unarinnar eru lærdómsrík um lofts-
lag á því skeiði ísaldarinnar, þegar
þau mynduðust. Jökulruðningur vitn-
ar um kalt loftslag og jökla yfir land-
inu. Hann hefur myndast á jökul-
skeiðum. Gróðurleifar vitna aftur á
móti um auða jörð og hljóta yfirleitt
að hafa myndazt í ísaldarhéum. Flest
allar gróðurleifarnar eru af plöntum,
sem enn lifa hér á landi og sumar
þeirra þrífast ekki í öllu ómildara
loftslagi en hér er nú. Að minnsta
kosti ein plötutegund hefur vaxið hér
i ísaldarhléi, en ekki eftir ísaldarlok.
Það er trjátegundin elri. Mikið af
elrisfjórkornum hefur fundizt bæði
í Víðidal í Húnavatnssýslu og í Brim-
lárhöfða á Snæfellsnesi. Þau gefa í
skyn, að loftslag hafi verið ívið
myldara í því hléi en á okkar dög-
um. Ekki eru síður fróðlegar sjódýra-
leifarnar á Snæfellsnesi og víðar.
Þar skiptir um tegundir frá einu lagi
til annars, þannig að heitfengar og
kulvísar skiptast á, eflaust eftir því
hvernig sjávarhiti var í það og það
sinn. Því miður yrði of langt mál að
lýsa einstökum þverskurðum slíkra
jarðlagaraða, en þær hefur Jóhannes
Áskelsson og fleiri jarðfræðingar
rannsakað með miklum árangri.
Helzt til fljótt hef ég nú farið
yfir sögu ísaldarinnar, og verður þó
hér við að sitja, því að tíminn er
naumur, og við erum ekki komin
nema h. u. b. eina milljón ára aftur
í tímann, en eigum ófarnar eitthvað
um 60 milljónir ára aftur til upp-
hafs íslands. Ég verð því enn að
herða stórum á, því að sögunni á að
ljúka í næsta erindi.
Takmörk ísaldarmyndunarinnar
(eða móbergsmyndunarinnar, eins
og ég hef oftast kallað hana í þessu
erindi) niður á við eru ekki svo glögg
sem skildi. Hún hvílir á annarri eldri
basaltmyndun, sem venja er að kalla
blágrýtismyndunina eftir aðalberg-
tegund sinni. Blágrýtismyndunin
skagar út undan móbergsmyndun-
inni á Austfjörðum og Vestfjörðum
og einnig víða norðan lands og upp
frá botni Faxaflóa og Breiðafjarðar.
Um allt miðbik landsins hefur þessi
eldri myndun svignað niður, ef til
vill vegna þunga móbergsmyndunar-