Morgunblaðið - 07.12.2008, Blaðsíða 12

12 Fréttaskýring
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 7. DESEMBER 2008
Eftir Freystein Jóhannsson
og Orra Pál Ormarsson
Í greinargerð Tryggva ÞórsHerbertssonar til Lands-samtaka lífeyrissjóða í nóv-ember 2004 nefnir hann að
fyrstu tilraunir með verðtryggingu
á Íslandi voru gerðar 1955 við
húsnæðisfjármögnun. „Full fram-
kvæmd verðtryggingar hófst síðan
með spariskírteinum ríkissjóðs ár-
ið 1964 en sú ráðstöfun nýttist til
almennrar lagasetningar um verð-
tryggingu fjárskuldbindinga árið
1966. Þessi lagasetning var þó svo
miklum annmörkum háð að verð-
trygging varð ekki almenn fyrr en
rúmum áratug síðar.“
Verðtryggingu var almennt
komið á með Ólafslögunum frá 10.
apríl 1979, en framkvæmd laganna
tafðist vegna opinberrar íhlutunar
í vaxtaákvarðanir, þar til 1984 og
86 að innleitt var vaxtafrelsi inn-
lánsstofnana.
132% verðbólga
Bjarni Bragi Jónsson segir í
Verðtryggingu lánsfjármagns og
vaxtastefnu á Íslandi, að helztu
efnahagslegu forsendur verð-
tryggingar lánsfjár hafi verið
verðbólga úr hófi fram, opinber
íhlutun í fjármagnskjör og skerð-
ing og allt að því hrun innlends
lánsfjár, sem af þessu leiddi.
Bjarni Bragi segir að við sögulega
yfirsýn megi spyrja, hvort úrslit
verðbólgu til langs tíma hafi ekki
verið ráðin um áratugamótin 1960.
1962-72 var meðaltal „mjög rykkj-
óttrar verðbólgu 12%, en náði
hæst 21,7% 1969 eftir gengisfell-
ingu og þarnæst 19,5% 1964 eftir
kaupsprengingu.“ Meðalverðbólg-
an 1973-83 varð 46,5% og fór hæst
í 84,3% 1983. „Yfir styttri tíma má
fá fram hærri toppa, hæstan 132%
árshækkun yfir 4 mánuði miðsetta
í mars 1983.“
Undir lok áttunda áratugarins
höfðu vextir verið neikvæðir um
langt skeið og meðan lántakendur
„græddu“ á því að þurfa ekki að
greiða lán að raunvirði, brann
sparifé fólks upp í verðbólgunni. Í
umræðunni um þetta óréttlæti bar
hátt frasann að ekki gengi að
brenna upp sparifé aldraðra. Í
þessu umhverfi má segja að al-
menn samstaða hafi myndazt um
verðtryggingu.
Ólafslög
Verðtryggingin birtist svo sem
hluti laga um stjórn efnahagsmála
og fleira, sem Ólafur Jóhannesson
forsætisráðherra mælti fyrir á Al-
þingi í marz 1979. Ólafur flutti
frumvarpið upp á sitt eindæmi
með samþykki Framsóknarflokks
og Alþýðuflokks, en þriðji stjórn-
arflokkurinn, Alþýðubandalagið,
vildi ekki standa að flutningi
frumvarpsins vegna ágreinings um
verðbætur á laun. En hvað sem
þeim ágreiningi leið voru lögin
samþykkt, kennd við Ólaf Jóhann-
esson og verðtryggingakerfi
þeirra á fjárskuldbindingum er
enn við lýði.
Þegar Ólafslögin tóku gildi hóf
Seðlabankinn að reikna út láns-
kjaravísitölu, sem var að tveimur
þriðju hlutum byggð á neyzlu-
verðsvísitölu og einum þriðja
byggingavísitölu. Í febrúar 1989
var viðmiðunum breytt þannig að
stofnarnir urðu þrír, neyzluverðs-
vísitala, bygginga-
vísitala og
launavísitala, hver að einum
þriðja. Þannig var vísitalan reikn-
uð til marz 1995, en þá var vísitala
neyzluverðs ein lögð til grundvall-
ar og þannig hefur Hagstofa Ís-
lands birt lánskjaravísitöluna síð-
an.
1995 var ákveðið að minnka
verðtryggingu í áföngum og 1998
varð óheimilt að verðtryggja
styttri innlán en til þriggja ára og
styttri útlán en til fimm ára. Í lög-
um um vexti og verðtryggingu frá
2001 með breytingum 2007 er
þeim sem velja verðtryggingu
fjárskuldbindinga sinna gert skylt
að nota neyzluverðsvísitöluna til
viðmiðunar. Seðlabankanum var
falið að ákveða lágmarkstíma
verðtryggðra lána og innistæðna
og setti reglur sem kveða áfram á
um 5 ár á útlánum og 3 ár á inn-
lánum.
Verðtrygging eða ekki
Þegar menn töldu verðbólgu-
drauginn kveðinn í kútinn og stöð-
ugleika kominn á íslenzkt efna-
hagslíf vöktu menn upp umræðuna
um verðtryggingu eða ekki verð-
tryggingu. Þeir sem vildu verð-
trygginguna burt sögðu hana mis-
muna lánveitendum og
lántakendum þannig að
þeir síð-
arnefndu
bæru nær
alla áhættu
vegna veð-
skulda og
lána-
samninga en mótrökin voru/eru að
verðtryggingin sé bjargvættur
sparnaðarins auk þess sem afnám
hennar gæti leitt til styttri láns-
tíma og hærri vaxta. Þá hefur hún
áhrif á lífeyrissjóðina, sem eru
með stóran hluta eigna sinna í
verðtryggðum skuldabréfum og
því kunni afnám verðtryggingar
að hafa áhrif á eftirlaun Íslend-
inga í framtíðinni.
Þegar þjóðarsáttin var gerð
1990 kom fram í markmiðslýs-
ingum ríkisstjórnar og aðila
vinnumarkaðarins að afnema ætti
verðtryggingu samfara lækkun
verðbólgunnar. Þessu var ekki
fylgt eftir, þegar verðbólgan
hjaðnaði og nú er sú lota að
minnsta kosti töpuð hvað þetta
varðar.
Jóhanna Sigurðardóttir mælti á
Alþingi 15. marz 2005 fyrir tillögu
til þingsályktunar um afnám verð-
tryggingar á fjárskuldbindingum.
Í máli Jóhönnu kom fram að þetta
var í þriðja sinn á jafnmörgum
þingum sem þingmenn Samfylk-
ingarinnar fluttu slíka tillögu. Jó-
hanna taldi líklegt að meirihluta-
stuðningur væri við málið á
Alþingi, því þrír stjórnmálaflokk-
ar, Samfylkingin, Framsókn-
arflokkurinn og Frjálslyndir
hefðu ályktað í þessa
Í almennri umræðu um efnahagsmál er nú hart sótt að verðtryggingunni;
margir vilja leggja hana af en aðrir telja það óráðlegt, að minnsta kosti
ótímabært einsog málum er nú háttað. En hvað sem skoðunum manna líður
er verðtryggingin söm við sig. Hún nærist á verðbólgu og sækir kraft í vísi-
tölu neyzluverðs til að telja upp innlán fólks og skuldir, sérstaklega húsnæð-
islán, sem eru um 60% af verðtryggðum útlánum einstaklinga.
Verðtrygging: Blessun
Það er útbreiddur misskilningur að verð-tryggingin sé eitthvert leikfang í hönd-um stjórnmálamanna sem hægt er að
hnoða eins og leir. Staðreyndin er þvert á
móti sú að hver einasti lánssamningur með
lánskjaravísitölu stendur traustum fótum í
stjórnarskrárvörðum eignarréttarar-
ákvæðum,“ segir Bjarni Bragi Jónsson, sem
var hagfræðingur Seðlabanka Íslands
þegar verðtryggingin var bundin í lög
fyrir tæpum þremur áratugum.
Aðspurður hvort ekkert sé þá hægt
að gera fyrir fólk sem á í erfiðleikum með
að standa skil á afborgunum af verðtryggðum
lánum segir hann stjórnvöld verða að meta
hvort þau hafi tök á því að beita mann-
kærleika án þess þó að lánveitendum verði
gert að gefa eftir sína hagsmuni. „Þá er ég að
tala um ný lán eða endurskoðun eldri lána.“
Ekki tilefni til vorkunnsemi
Bjarni Bragi er þeirrar skoðunar að ekki sé
tilefni til vorkunnsemi við skuldara eftir ára-
tuga góðæri, með einstaka slaka inn á milli.
„Það er heldur ekki eins og fólki hafi verið
stillt upp við vegg, ég veit ekki hvernig
Íbúðalánasjóður gerir þetta, ég hef ekki skipt
við hann, en bankarnir hafa alltént boðið fólki
að velja um skilmála og flestir hafa tekið
verðtrygginguna fram yfir óverðtryggð lán og
lán í erlendri mynt þangað til síðasta árið eða
tvö að fólk fór að velja gengiskörfulánin með
alveg hroðalegum afleiðingum. Menn bæta
þann skaða ekki upp með því að gefa eftir
verðtrygginguna.“
Bjarni Bragi álítur að ástandið, upp að 80%
að magni íbúðastofnsins, sé sæmilega heil-
brigt og lántakar hafi létt talsvert á sér. Fyr-
ir vikið sé ekkert vit í því að bjóða almennan
Ekki hægt að
hnoða eins og leir
styrk á alla línuna þar sem allsherjarneyð
blasi þrátt fyrir allt ekki við. „Það er ekkert
sem kallar á efnahagslegt stjórnlagarof við
þessar aðstæður. Þar fyrir utan er ekkert vit-
að um það hvað þeir sem eiga lánin eru til-
búnir að slaka mikið á gagnvart skuld-
endum.“
Hann kveðst alla tíð hafa haft tröllatrú á
verðtryggingunni en ef tala megi um veilu í
kerfinu sé hún í því fólgin að ákveðin áhætta
sé tekin þegar samið er nokkuð langt fram í
tímann, þ.e. fram yfir það tímaskeið sem
menn hafa örugga tilfinningu fyrir því hvað
muni gerast á fjármagnsmarkaði. „Fólk verð-
ur alltaf vonsvikið þegar það upplifir ekki sín-
ar væntingar.“
Fordæmi fyrir heiminn
Til að koma í veg fyrir þetta segir Bjarni
Bragi skynsamlegt að tengja vextina við ein-
hverja markaðsprósentu sem sé raunsær
mælikvarði fyrir báða aðila, þ.e. lántaka og
lánveitanda. „Þetta gætu verið kjörvextir með
einhverju staðalálagi eða t.d. ríkisskuldabréf
eða annað sem hefur nógu mikla dýpt á
markaðnum. Þarna erum við að tala um stöðl-
uð tilboð sem yrðu að samningsatriði við það
að koma á lánasamningi. Þetta gæfi mönnum
tækifæri til að endursemja við ákveðna bjöllu-
hringingu á markaðnum og drægi þar með úr
áhættu lántakans.“
Bjarni Bragi segir það mikinn misskilning
að verðtryggingin muni hverfa eins og dögg
fyrir sólu gangi Ísland í Evrópusambandið.
„Værum við komin inn í ESB sé ég samt ekki
betur en við Landsbankinn, svo ég taki minn
viðskiptabanka sem dæmi, gætum samið um
það að milli okkar í lánum skuli vera verð-
trygging. Ég bið um sönnun fyrir því að það
sé ekki hægt!“
Hann segir nær að snúa dæminu við.
Kveðst vera svo mikill þjóðernissinni að hann
sé stoltur af að halda því fram að fyrst við Ís-
lendingar getum kennt Evrópubúum á afla-
stjórnun og auðlindaskatt hljótum við líka að
geta kennt þeim skynsamlegt framferði í hag-
stjórn. „Verðtryggingarkerfið er ekkert ann-
að en eftirlíking á verðbólgulausu kerfi og ég
brenn í skinninu að það verði fordæmi fyrir
heiminn.“Bjarni Bragi Jónsson