Morgunblaðið - 07.12.2008, Blaðsíða 31

31
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 7. DESEMBER 2008
Morgunblaðið/Sverrir
Litli hluthafinn og stóru strákarnir Á hluthafafundi í FL Group, sem seinna varð Stoðir, í nóvember 2005 gagnrýndi Vilhjálmur Bjarnason,
formaður Samtaka fjárfesta, meðal annars kaupin á flugfélaginu Sterling. Sterling er orðið gjaldþrota og Stoðir eru í greiðslustöðvun.
Í
slenzkt viðskiptalíf er í sárum eftir
bankahrunið. Margir af þeim athafna-
mönnum, sem þar létu mest til sín taka
og bárust mest á, láta nú lítið fyrir sér
fara. Flestir geta verið sammála um að
margir af auðjöfrunum fóru of geyst,
tóku of mikla áhættu, ginu yfir of
miklu. Flókinn vefur eigna- og stjórn-
unartengsla í viðskiptalífinu jók enn á
áfallið þegar bankarnir hrundu. Of
mörg egg voru í sömu körfu.
En öflugt athafnalíf þarf öfluga athafnamenn.
Íslendingar munu ekki endurheimta lífskjör sín
með ríkisrekstri og ríkisforsjá. Þegar viðskipta-
lífið rís úr rústum bankahrunsins munu koma
fram nýir kapítalistar, sem vilja leggja sitt af
mörkum til uppbyggingar atvinnulífs á Íslandi.
Þetta verða að einhverju leyti sömu menn, að
hluta til nýir frumkvöðlar. Þeir munu vilja taka
áhættu; án slíkra manna gerist lítið í viðskiptalíf-
inu. Sú spurning gerist áleitin hvernig umgjörð
eigi að búa athafnafólki þannig að áfram sé hægt
að virkja frumkvöðlakraft athafnamanna í þágu
öflugs efnahagslífs og góðra lífskjara, en koma í
veg fyrir að sömu mistökin verði gerð aftur. Sú
umgjörð þarf líka að stuðla að því að endurreisa
traust almennings á viðskiptalífinu, sem er lítið
um þessar mundir.
Samkeppnin og reynsla annarra
Samkeppniseftirlitið sendi í síðustu viku frá sér
viðamikla skýrslu um stöðu samkeppnismála í
landinu, opnun markaða og eflingu atvinnu-
starfsemi. Þessi skýrsla er að mörgu leyti held-
ur dapurleg lýsing á því hvernig íslenzkt at-
vinnulíf er enn á mörgum sviðum alltof lokað,
samkeppni lítil og einstök fyrirtæki eða sam-
steypur nánast einráð á einstökum mörkuðum.
Samkeppniseftirlitið vitnar í matsgerð hag-
fræðinganna Gylfa Zoëga og Guðrúnu Johnsen,
sem lögð var fram í máli olíufélaganna gegn
Samkeppniseftirlitinu. Þar segja þau: „[...] Ís-
land er fámennt land og þjóðfélagið einkennist
af nálægð og persónulegum kunningsskap. Við
slíkar aðstæður aukast líkur á að stjórnendum
fyrirtækja takist að stilla saman strengi, bæði
er varðar þegjandi samkomulag og samráð. Af
þessum sökum má draga þá ályktun að samráð
sem stofnað er til hér á landi verði árangursrík-
ara en samráð í stærri samfélögum.“
Hagfræðingarnir telja að ávinningur olíufé-
laganna af samráði sínu, sem var sannað á sín-
um tíma, hafi verið um 19 milljarðar króna. Það
voru peningar, sem neytendur urðu af. Sam-
keppniseftirlitið bendir réttilega á að þetta sýni
vel hversu miklir hagsmunir séu af því að fyrir-
tæki keppi sín á milli. Og um leið má draga þá
ályktun að reglur, sem tryggja virka sam-
keppni, séu jafnvel enn mikilvægari á Íslandi,
smæðarinnar vegna, en í stærri ríkjum.
Í skýrslu Samkeppniseftirlitsins er fjallað um
hættuna á því að í efnahagsþrengingunum, þar
sem fyrirtækjum kann að fækka, fari sam-
keppnishömlur og fákeppni vaxandi. Borin er
saman reynsla Bandaríkjanna í kjölfar heims-
kreppunnar miklu á fjórða áratugnum og Finn-
lands eftir kreppuna á síðasta áratug.
Vestra var ýmsum samkeppnishömlum kom-
ið á, vegna þess sjónarmiðs þáverandi stjórn-
valda að óhófleg samkeppni hefði dýpkað
kreppuna. Afleiðingin varð hins vegar að
ástandið varð enn verra og dró úr framförum.
Rannsókn hagfræðinga við Kaliforníuháskóla
bendir til að stefna bandarískra stjórnvalda
gegn samkeppni hafi framlengt kreppuna miklu
um sjö ár.
Í Finnlandi var hins vegar gripið til ráðstaf-
ana til að efla samkeppni. Finnska þingið taldi
skort á samkeppni eina orsök efnahagsþreng-
inganna og afnam m.a. undanþágur smærri fyr-
irtækja frá banni við samkeppnishamlandi sam-
starfi. Aukin samkeppni er talin hafa stuðlað að
hagvexti og aukinni framleiðni, sem auðveldaði
Finnum að vinna sig út úr kreppunni.
Unnið gegn aðgangshindrunum
Samkeppniseftirlitið telur því brýnt að viðhalda
virkri samkeppni eins og unnt er nú í efnahags-
þrengingunum. „Í ljósi núverandi ástands er
mikilvægt að ráðist verði í átak í því skyni að
opna sem flesta markaði hér á landi og viðhalda
eða efla þar samkeppni. Þetta verður helst gert
með því að ráðast gegn svonefndum aðgangs-
hindrunum og hindrunum á stækkun fyrir-
tækja,“ segir í skýrslu samkeppnisyfirvalda.
„Með því móti verður auðveldara að stofna fyr-
irtæki og hefja rekstur og skapa þar með at-
vinnu og auka samkeppni. jafnframt eiga þá lítil
fyrirtæki aukna möguleika til að ná frekari fót-
festu á markaðnum og stækka og dafna.“
Nefna má dæmi úr blaðaútgáfu til að varpa
ljósi á hvernig samkeppnisyfirvöld geta unnið
gegn aðgangshindrunum. Svo gæti farið að
prentsmiðja Landsprents, dótturfélags Árvak-
urs hf., útgáfufélags Morgunblaðsins, yrði eina
stóra blaðaprentsmiðjan í landinu ef samstarf
tekst með útgefendum Morgunblaðsins og
Fréttablaðsins um prentun blaðanna. Þetta
væri hagkvæmur kostur fyrir bæði blöð. Til að
tryggja aðgang nýrra dagblaða að markaðnum
yrðu hins vegar væntanlega sett skilyrði um
gegnsæi í stjórnun og verðlagningu á þjónustu
prentsmiðjunnar. Þannig gætu nýir, smærri út-
gefendur fengið aðgang að prentun og keppt við
stærri blöðin. Nýir kapítalistar gætu keppt við
þá sem fyrir eru.
Samkeppniseftirlitið bendir á að aðgerðir af
þessum toga hafi jákvæð áhrif á möguleika
frumkvöðla og nýsköpunarfyrirtækja, því að
þær ryðji úr vegi óþarfa hindrunum við að
stofna fyrirtæki. „Ber að hafa í huga að í þeim
þrengingum sem íslenskt samfélag stendur
frammi fyrir geta einnig falist tækifæri. Tæki-
færi til þess að læra af mistökum og til að bæta
innviði atvinnulífsins og hegðun á markaði. Geta
þannig skapast forsendur fyrir heilbrigðari og
samkeppnishæfari fyrirtækjarekstri hér á
landi,“ segir í skýrslunni.
Lög gegn krosseignatengslum
Samkeppniseftirlitið boðaði í síðustu viku sam-
bærilega skýrslu um krosseignatengsl í ís-
lenzku viðskiptalífi og hvaða lærdóm væri hægt
að draga af þeim tengslum, sem hafa verið fyrir
hendi. „Ljóst er að krosseignatengsl, hulið eign-
arhald og ógagnsæ hagsmunatengsl geta rask-
að samkeppni og unnið gegn heilbrigðum fyrir-
tækjarekstri. Í skýrslunni verður fjallað um
þetta og bent á lausnir til úrbóta,“ segir í frétta-
tilkynningu Samkeppniseftirlitsins.
Morgunblaðið hefur lengi barizt fyrir því að
sett yrðu lög, sem takmörkuðu kross-
eignatengslin í íslenzku atvinnulífi. Reynslan úr
bankahruninu sýnir vel að slík löggjöf myndi
ekki eingöngu takmarka völd og áhrif ein-
staklinga eða hópa í viðskiptalífinu. Hún myndi
einnig draga úr áhættu efnahagslífsins við
kringumstæður eins og þær, sem nú hafa skap-
azt. Dómínó-áhrifin svokölluðu hefðu ekki orðið
eins örlagarík ef eignarhald á fjármálafyrir-
tækjunum og ýmsum öðrum stærstu fyrirtækj-
um landsins væri ekki eins samtvinnað og raun
bar vitni.
Tíminn til að setja lög gegn krosseignarhaldi
er ekki seinna, þegar viðskiptalífið hefur náð sér
á strik á ný. Hann er núna, þegar eignarhaldið
er að mörgu leyti í uppnámi og fyrirtækjasam-
steypurnar í sárum. Þá er ekki hægt að segja að
slík löggjöf beinist gegn einstökum fyrirtækjum
eða einstaklingum. Reynslan af deilunum um
fjölmiðlalög sumarið 2004 sýnir vel hvað slík
viðleitni til að draga úr valdasamþjöppun getur
orðið erfið þegar þrautskipulagðir hagsmunir
berjast gegn henni.
Hulið eignarhald
Samkeppniseftirlitið nefnir hulið eignarhald og
ógegnsæ hagsmunatengsl. Umfjöllun Morgun-
blaðsins og annarra fjölmiðla um félag, sem hét
Stím og datt inn og út af listum yfir stærstu
hluthafa í almenningshlutafélaginu Glitni
banka, er ágæt dæmisaga um slíkt. Það kostar
margra vikna vinnu margra fjölmiðlamanna að
sýna litlu hluthöfunum, sem áttu í Glitni, fram á
hverjir stóru strákarnir voru, sem áttu með
þeim í félaginu, og hvernig þeir höguðu sér.
Fyrir fjórum árum ræddi Páll Gunnar Páls-
son, þá forstjóri Fjármálaeftirlitsins og núver-
andi forstjóri Samkeppniseftirlitsins, um vanda
hulins eignarhalds í stærstu almenningshluta-
félögum landsins, þar með töldum fjármála-
fyrirtækjunum. Fyrir hinn almenna hluthafa
var nánast ómögulegt að átta sig á því hverjir
voru í raun ýmsir af stærstu eigendunum. Eig-
endurnir voru faldir á bak við eignarhaldsfélög
með skrýtnum nöfnum, safnreikninga, fram-
virka samninga og kaup í nafni erlendra fjár-
málafyrirtækja (sem sum hver voru í íslenzkri
eigu). Um þetta sagði Páll Gunnar í ræðu á
fundi Verzlunarráðs: „Vilja aðilar á markaði
hafa umhverfi þar sem opinber stofnun er ein
bær til þess að gera sér grein fyrir því hvernig
eignarhaldi í einstökum skráðum fyrirtækjum
er háttað? Tæplega. Og markaðurinn vill ekki
heldur að þar starfi aðilar sem leggja einungis
upp úr því að mæla hversu löng hálsólin á eftir-
litshundinum er og haga sér í samræmi við
það.“
Gegnsæi eignarhalds er eitt af því, sem verð-
ur að tryggja ef endurreisa á virkan hlutabréfa-
markað hér á landi. Almenningur mun ekki
festa fé sitt á nýjan leik í fyrirtækjum, sem hann
veit ekki hverjir stjórna í raun.
Hagur litlu hluthafanna
Af sömu ástæðum er bráðnauðsynlegt að hluta-
félagalög tryggi hag smærri hluthafa gagnvart
viðskiptum tengdra aðila. Jón Steinsson hag-
fræðingur skrifaði grein hér í blaðið í síðustu
viku og benti á að lagaumhverfi hér á landi væri
sérstaklega veikt hvað þetta varðaði.
„Ótal sinnum á síðustu árum hafa stórar eign-
ir – í sumum tilfellum heilu fyrirtækin – átt við-
komu í eignarhaldsfélögum íslenskra milljarða-
mæringa í skamma stund áður en þau eru seld
inn í almenningshlutafélög á mun hærra verði.
Og ótal sinnum hafa eignarhaldsfélög ráðandi
hluthafa keypt eignir af almenningshlutafélög-
um skömmu áður en þessar eignir hækkuðu
verulega í verði eða selt eignir inn í almennings-
hlutafélög á mun hærra verði en þau keyptu
eignirnar. Í þessu sambandi koma viðskipti með
félög eins og 10-11, Kaldbak og Sterling upp í
hugann,“ skrifaði Jón Steinsson. „Oft á tíðum var
íslenskum milljarðamæringum hampað í fjöl-
miðlum sem viðskiptasnillingum fyrir þann gríð-
arlega hagnað sem þeir höfðu af þessari iðju.“
Jón bendir á að með þessu hafi smærri hlut-
hafar verið hlunnfarnir, þar á meðal lífeyris-
sjóðirnir og hluthafar í hlutabréfasjóðum. Laga-
breytingar, sem torvelda viðskipti af þessu tagi,
eru önnur forsenda fyrir því að endurreisa
hlutabréfamarkaðinn hér á landi.
Breytingar eru nauðsynlegar ef íslenzkt við-
skiptalíf á að ná sér á strik á nýjan leik og njóta
trausts. Miðað við allar þær áskoranir, sem nú
heyrast um að viðskiptalífið verði opið, gegn-
sætt og heilbrigt, má draga þá ályktun að það
hafi að ýmsu leyti verið lokað, ógegnsætt og
sjúkt. Þar var of margt, sem þoldi ekki dagsins
ljós. Meðal annars í þessum eiginleikum má
leita skýringanna á efnahagshruninu.
Opið, gegnsætt og heilbrigt?
Reykjavíkurbréf
061208