Lesbók Morgunblaðsins - 06.12.2008, Síða 6

E
f það er tiltekin kvikmynd á London
Film Festival árið 2008 sem stend-
ur upp úr, rís eins og klettur úr haf-
inu, mynd sem hvort tveggja gnæf-
ir yfir umhverfið og gefur því lit,
réttlætir og endurnýjar trúna á
kvikmyndalistina, þá er það nýjasta mynd
frönsku leikstýrunnar Agnesar Varda, Les
Plages D’Agnes (Strendur Agnesar, eða Beac-
hes of Agnes á ensku), en hér er á ferðinni sér-
tæk hugleiðing og myndræn ritgerð í kvik-
myndaformi. Strendur Agnesar er í senn
rökrétt framhald á því mikla og samtengda
heimildaverki sem Varda hófst handa við að
skapa um miðjan áttunda áratuginn og ein-
stakt listaverk, engu öðru líkt; myndin er óður
til lífsins og þess leynda einkaheims sem lifir
innra með einstaklingnum, hún er rannsókn á
því hvernig tjáning einkaheimsins, miðlun
hans og varðveisla í listinni heftir forgengileik-
ann, kemur í veg fyrir að einkaheimurinn
hverfi og verði að engu með dauða og fráfalli
vitundarinnar. Þetta er því mynd um kvik-
myndalistina sem varðveislutæki sjálfsins,
heimildasafn og minningaarkífu; kvikmyndin
sem minnisvarði hins liðna, og sýnidæmi um
það hvernig fortíðin lifnar við í sjálfri miðl-
uninni.
Varda er einn af helstu forsprökkum
frönsku nýbylgjunnar, kvikmyndahreyfingar
sem reið yfir heiminn á sjötta og sjöunda ára-
tugnum, og ein af fáum konum sem árangri
náðu bakvið myndavélina í karlaheiminum.
Hún fæddist árið 1928 sem þýðir að Strendur
Agnesar kemur út á áttræðisafmælisári leik-
stýrunnar, hvorki meira né minna, og óhætt er
að segja að myndin beri þess vitni. Þetta er
verk þroskaðs listamanns, kvikmyndagerð-
armanns sem lítur um farinn veg, veltir fyrir
sér samspili lífs og listar, og gildi samvista við
nú horfna samferðamenn. Það vakir ákveðinn
söknuður yfir framvindunni, en þó einnig gríð-
arleg lífsgleði og nautn. Raunar er síðara við-
horfið ríkjandi, lífsgleðin, og myndin er glað-
vær fremur en angurvær, hlý frekar en köld,
og innileg og seiðandi frekar en sundurgrein-
andi.
Algengt viðkvæði þegar rætt er um Varda
er að hún hafi í raun aldrei hlotið þá frægð/
virðingu/viðurkenningu sem hún verðskuldar
fyrir margra áratuga starf í fremstu víglínu
óháðrar og listrænnar kvikmyndagerðar. Það
er í öllu falli óhætt að segja að Varda hafi aldr-
ei hlotið sams konar viðurkenningu fyrir
brautryðjendastörf sín og Godard eða Truf-
faut hlutu, nú eða hinir nýbylgjusinnarnir. Og í
raun leikur ekki mikill vafi á því að ástæðan
fyrir hliðruninni er sú að Varda er kona, for-
dómar kvikmyndasamfélagsins, karlmiðuð við-
horf og karllæg þyngd sjálfs iðnaðarins hafa
haft mikið vægi þegar verk hennar voru „met-
in“ og sett í kanónískt samhengi; verk, án þess
að farið sé í meting, sem nær undantekning-
arlaust taka kvikmyndum þekktari erindreka
nýbylgjunnar langt fram, enda reynast verk
margra helstu „nafna“ þessa tímabils hafa elst
afar illa, ólíkt verkum Varda sem standast svo
sannarlega tímans tönn. Blikur eru hins vegar
á lofti um að áhugaleysið í garð Varda sé að
breytast, þannig hafa endurlitssýningar á
heildarverkinu færst í aukana (naut ég t.d.
góðs af einni slíkri í Madison-borg í Bandaríkj-
unum árið 2004), myndir hennar eru smám
saman að skila sér á mynddiska (Criterion á
hér hrós skilið, en það ágæta fyrirtæki hefur
gefið út hefðarútgáfur af nokkrum lykilmynda
Varda) og svo er það langlífi og starfsorka
leikstjórans, það að hún skuli enn vera að gera
myndir. Það er erfitt að horfa fram hjá því.
En Strendur Agnesar er sem sagt sjálfs-
ævisöguleg heimildamynd, ritgerðarmynd
leikstjóra um eigin fortíð og listamannstilvist,
og hægt er að skoða verkið sem sérstakt tíma-
legt rými þar sem leikstýrunni gefst tækifæri
til að setja á sig gleraugu gleðilegs sagnfræð-
ings og rýna í eigin fortíð. Þannig er myndin
samsett úr tökum í núinu, hálfgerðum listræn-
um innsetningum þar sem Varda tjáir sig um
sín hugðarefni, leiknum endursköpunum á
senum fortíðar, klippum úr myndum Varda og
eiginmanns hennar Jacques Demys (leikstjóra
Regnhlífanna í Cherbourg), og margs annars.
Stórkostlegt atriði sýnir t.d. endurkomu Varda
í sjávarþorpið La Pointe Courte þar sem hún
gerði sína fyrstu kvikmynd, hina samnefndu
La Pointe Courte, árið 1954. Hún hefur uppi á
tveimur leikurum, ungum drengjum þegar
myndin var tekin, nú rammfullorðnir menn, og
fær þá til að þræða sömu leið í gegnum bæinn
og þeir gerðu í tilteknu atriði myndarinnar.
Endursköpunin á sér stað að kvöldlagi, menn-
irnir tveir ýta á undan sér hálfgerðri kerru en
á hana hefur verð fest tjald og lítil sýningarvél,
þar sem upphaflega atriðinu úr La Pointe Co-
urte, atriði sem þeir nú endurskapa, er varpað,
nema á tjaldinu eru það svarthvítar myndir
fortíðar, og ungir drengir, sem líða hjá í sams-
konar en samt allt öðruvísi ferðalagi og full-
orðnu karlmennirnir í nútíð myndarinnar. At-
riði þetta er lýsandi fyrir þá sérkennilegu og
upphöfnu tilfinningu, og hugmyndaríku út-
færslu, sem einkennir þetta síðbúna meist-
araverk frá einum af risum tuttugustu aldar
kvikmyndagerðar. Strendur Agnesar verður
frumsýnd í Frakklandi síðar í þessum mánuði.
vilhjalmsson@wisc.edu
Les Plages D’Agnes | Agnes Varda
MYNDIR VIKUNNAR
BJÖRN ÞÓR VILHJÁLMSSON
Guðdómlegur gleðileikur
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 6. DESEMBER 2008
6 LesbókKVIKMYNDIR
O
fmetnasta leikskáld samtímans,
David Mamet, er einnig ofmetn-
asti kvikmyndaleikstjóri sam-
tímans. Hans nýjasta verk, Redbelt,
hefur þó ýmsa kosti fram yfir fyrri
myndir; ber þar fyrst að nefna að
hún líður hjá sársaukalaust. Hún er
einnig bráðfyndin á köflum (þó ekki
alltaf viljandi) og á heildina litið er
framvindan hröð, skemmtileg og ein-
föld. Karlmennskuklisjurnar og ein-
strengingslegar siðferðishugmyndir
sem löngum hafa haldið Mamet í
heljargreipum fá frelsi til að taka á
sig sína sönnu fjarstæðukenndu
mynd í pölp-kenndri veröld þar
sem segir frá jiujitsu-kenn-
aranum Mike Terry (hinn breski
Chiwetel Ejiofor er frábær í hlutverkinu)
sem lendir í klónum á illgjörnu Holly-
woodkvikmyndagerðarfólki. Bíófólkið
misnotar heiðarleika Terrys og bardaga-
kerfi í gróðaskyni, það kemur honum í
skuldir og ástandið verður sífellt verra
þar til hann neyðist til að takast á við
grunnþætti eigin hugmyndakerfis, sem
er vitanlega hugsjón samúræjans. Það
er sú snilldarhugmynd að gera ill-
mennin að Hollywoodstórmennum sem
heldur myndinni á floti, og þennan
stórkostlega árekstur hreinleika og
saurgunar má sennilega lesa sem
listrænt manifestó Mamets. Og þá
er ekki annað hægt en að hlæja.
Myndin kom nýlega út á DVD á
Íslandi.
Redbelt | David Mamet
Hreinleiki og saurgun
U
ndir lok átjándu aldar hannaði enski
heimspekingurinn Jeremy Bentham
nýja gerð af fangelsi sem var hag-
kvæmari er önnur slík vegna þess hve
ódýrt væri að reka það; í stað þess að verðir
væru á hverju strái væri nóg að hafa einn vörð
og skapa þá tilfinningu hjá föngunum að þeir
gætu ekki vitað hvenær fylgst væri með þeim.
Það þarf ekki mikið ímyndunarafl til að átta
sig á því að fangelsi Benthams, kallað Panopti-
con, er spegilmynd af mannlegu samfélagi og
þeim ósýnilegu og óskrifuðu reglum sem stýra
lífi okkar. (Reyndar líka spegilmynd af trúar-
brögðum, en það er önnur saga.)
Annar heimspekingur, Frakkinn Michel Fo-
ucault, henti hugmynd Benthams um Panopti-
con á lofti í verki sínu Agi og refsing (Surveill-
er et punir) og spann út frá því vangaveltur um
það hvernig opið þjóðfélag nútímans hefur í
raun orðið til þess að færa fámennum hópi
manna æ meiri völd eftir því sem auðveldara
verður að fylgjast með okkur.
Þessar kenningar Foucaults og fleiri álíka
fræði- og spámanna hafa gert sitt til að leggja
grunn að þeirri vænisýki sem einkennir svo
umræðu á netinu nú um stundir, sjá til að
mynda Zeitgeist-æðið og dellumakeríið hjá
þeim sem halda því enn fram að bandarísk
stjórnvöld hafi sjálf sprengt tvíturnana í New
York. Mér eru minnisstæðar líflegar umræður
uppi á Alþýðubandalagsloftinu á Tjarnargöt-
unni fyrir mörgum árum þar sem menn ræddu
í alvöru allskyns kenningar og staðhæfingar
sem tíminn hefur leitt í ljós að voru tómt bull.
Margar dellukenningarnar lifa þó góðu lífi á
netinu, afturgöngur, því ungmenni, sem eru í
stöðugri valdabaráttu við foreldra sína, falla
svo gjarnan fyrir því sem varpar rýrð á yf-
irvald (les: foreldra).
Við fyrstu sýn hefur netið því heldur en ekki
rennt stoðum undir pælingar Foucaults, því
aldrei hefur verið betra að fylgjast með fólki
en nú um stundir. Atvinnurekandi sem ætlar
að ráða mann í vinnu byrjar þannig á að „Go-
ogla“ hann, kanna hvað hann er að gera á
MySpace-síðunni sinni eða Facebook. Er þetta
kannski gaur (eða gella) sem lýst hefur eftir
BDSM-félögum á einkamal.is, eru myndir af
viðkomandi fáklæddum og ælandi með vænd-
iskonum (eða unglingsstúlkum) eða að fletta
upp um sig á bar? Bloggsíður eru líka góð leið
til að komast að því hvaða mann tilvonandi
starfsmaður hefur að geyma; er hann fylgjandi
dauðarefsingum fyrir stöðubrot eða áhuga-
maður um áhættuíþróttir eða kannabisreyk-
ingar?
Samkvæmt Foucault mætti því segja að net-
ið sé hið fullkomna fangelsi, Panopticon, því
allt sem við erum að gera á netinu er fyrir allra
augum og þegar það er einu sinni komið þar
inn er það þar um aldur og ævi. Er því ekki
nærtækt að draga þá ályktun að netið verði til
þess að við munum halda aftur af okkur, ekki
skrifa neitt eða birta nema vera búin að velta
því rækilega fyrir okkur hvort það sé líklegt til
að hafa áhrif á framtíðarframa eða -starf?
Öðru nær. Sú hugmynd að það sé fylgst með
okkur, að það séu ósýnilegir fangaverðir að
lesa tölvupóstinn okkar, skanna hvaða síður
við erum að skoða, hlera símtöl og skoða upp-
tökur úr eftirlitsmyndavélum er vissulega
skemmtilega galin, en eftir því sem fleiri gera
sig að fíflum á netinu skiptir það eðlilega
minna máli að vera fífl. arnim@mbl.is
Augað alsjáandi
Því má halda fram að netið sé hið fullkomna fangelsi, Panopticon
NETIÐ
ÁRNI MATTHÍASSON
Kúbverska fangelsið „Presidio Modelo“ er byggt
eftir hugmyndum Jeremys Benthams.
LJÓSMYND/FRIMAN
B
resku spennumyndinni Incendiary leik-
stýrir Sharon Maguire og hún skartar
Ewan McGregor og Michelle Williams í
aðalhlutverkum. Hér er byggt á samnefndri
skáldsögu eftir Chris Cleave sem kom út árið
2005 og fjallar um óhugnanlega
hryðjuverkaárás á fótbolta-
leikvang Arsenal í miðborg Lond-
on, en bókin kom út aðeins nokkr-
um vikum á undan lotu
hryðjuverkaárása á almennings-
samgöngukerfið í miðborginni.
Kvikmyndaðlögunin fylgir sögu-
þræði skáldsögunnar, og segir
þar frá sambandi blaðamannsins
sem McGregor leikur og ungrar
móður sem missti son og eig-
inmann í árásinni. Í samanburði
við bókina fer myndin hratt yfir þá pólitísku
svikamyllu sem kemur í ljós þegar farið er að
grafast fyrir um aðdraganda árásarinnar, og
skemmir það nokkuð fyrir. Eins og oft vill vera
með bókmenntaaðlaganir sem annars eru vel úr
garði gerðar líður myndin fyrir
plottlegar takmarkanir formsins
og reynist erfitt að takast á við
flækjur í söguþræði á sannfær-
andi hátt. Incendiary er þó athygl-
isverð sem hlekkur í röð breskra
kvikmynda sem fram hafa komið
nýverið þar sem tekist er á við
hryðuverkastríðið svokallaða. Og
þá eru það gríðarleg forréttindi að
fylgjast með Michelle Williams á
tjaldinu, eins og alltaf. Myndin var
frumsýnd í Bretlandi í október.
Incendiary | Sharon Maguire
Hryðjuverkaárás í London
Strendur Agnesar
Síðbúið meistaraverk frá einum
af risum tuttugustu aldar kvik-
myndagerðar, Agnesi Varda.