Lesbók Morgunblaðsins - 06.12.2008, Qupperneq 11

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 6. DESEMBER 2008 Lesbók 11KVENNASAGA
Eftir Sigríði Th. Erlendsdóttur
ste@itn.is
S
tofnandi Kvennasögusafns Íslands,
Anna Sigurðardóttir, fæddist á
Hvítárbakka í Borgarfirði 5. des-
ember 1908. Foreldrar hennar voru
hjónin Sigurður Þórólfsson og Ás-
dís Margrét Þorgrímsdóttir. Anna
var þriðja í röð tíu barna þeirra, auk þess var
ein hálfsystir. Þremur árum áður en Anna
fæddist stofnaði faðir hennar skólann á Hvít-
árbakka í Borgarfirði og ruddi þar með lýð-
skólastefnunni braut hér á landi. Anna ólst upp
á Hvítárbakka fyrstu árin og nutu systkinin
meiri kennslu á skólasetrinu en almennt var
um þær mundir. Uppeldið mótaði Önnu og
áhugi á sögu og fræðum fylgdi henni alla ævi
eins og verk hennar eru til marks um. Í æsku
var lagður grunnur að áhugamálum hennar og
lífsstarfi.
Anna var á tólfta ári þegar foreldrar hennar
fluttu suður og festu kaup á Ráðagerði á Sel-
tjarnarnesi. Hún fór í Mýrarhúsaskóla og þar
urðu fyrstu afskipti Önnu af jafnréttismálum
karla og kvenna þegar stúlkurnar sættu sig
ekki við að bara drengir nytu kennslu í leikfimi
og fengu því framgengt að stúlkur fengu einn
leikfimitíma í viku. Síðar reisti fjölskyldan hús
við Ásvallagötu og þar bjó Anna þangað til hún
giftist.
Um fermingaraldur var Anna farin að velta
fyrir sér frekari skólagöngu. Þá höfðu lög um
fyrirvaralaust jafnrétti til náms og allra emb-
ætta verið í gildi í rúman áratug en konur
flykktust ekki í skólana meðal annars vegna
aldagamalla viðhorfa til stöðu kvenna sem voru
lífseig og allsráðandi. Veruleikinn var sá að
lengi voru það aðeins stúlkur frá efnameiri
heimilum sem settust í menntaskóla og skóla-
ganga stúlkna fram á sjötta og sjöunda áratug
tengdist beint ríkjandi hugmyndafræði og vilja
stjórnvalda. Húsmæðraskólar tóku til starfa og
lög um húsmæðrafræðslu í sveitum og kaup-
stöðum tóku gildi í þeim tilgangi að veita stúlk-
um þá fræðslu og tækni sem nauðsynleg var til
að stunda heimilisstörf og stjórna heimili.
Bræður Önnu þrír fóru allir í Menntaskólann
og sú spurning vaknar hvers vegna hún hélt
ekki þá leið eins og hún hafði sannarlega hæfi-
leika til. Ef til vill vógu þungt viðhorfin til
skólagöngu kvenna því að Anna fór í Kvenna-
skólann þar sem hún skaraði fram úr öðrum og
var sannkallað skólaljós. Skólastjóri Kvenna-
skólans var Ingibjörg H. Bjarnason sem fyrst
íslenskra kvenna tók sæti á Alþingi. Ingibjörg
var formaður Landspítalasjóðs sem lyfti Grett-
istaki við byggingu Landspítalans. Kvenrétt-
indabaráttan og tilkoma velferðarríkisins
tengjast órjúfanlegum böndum jafnt hér á
landi sem í nágrannalöndum okkar og Anna
átti eftir að leggja þeim málum lið svo um mun-
aði. Auk skólastjórans höfðu kennararnir
Ragnheiður Jónsdóttir og Inga Lára Lár-
usdóttir mikil áhrif á Önnu.
Eftir Kvennaskóladvölina var Anna heima
um skeið og aðstoðaði móður sína á mann-
mörgu heimilinu. Þá var að vaxa úr grasi kyn-
slóð ungra stúlkna sem höfðu áhugamál sem
fyrri kynslóðir hefði ekki dreymt um. Þær fóru
að vinna í verslunum og skrifstofum og fatn-
aður þeirra og hártíska tók miklum breyt-
ingum. Reykjavíkurstúlkan Anna fylgdi þeim
straumum og var klippt og klædd samkvæmt
tísku þeirra ára. Hún vann á miðstöð bæj-
arsímans um skeið og síðan í níu ár í skóverslun
við afgreiðslu- og skrifstofustörf. Mikið launa-
misrétti ríkti milli karla og kvenna í þeim störf-
um og konur almennt ekki farnar að berjast
fyrir bættum kjörum. Viðhorf voru þau á tím-
um kreppu og atvinnuleysis á fjórða áratug að
giftar konur ættu yfirleitt ekki að hafa rétt á
launavinnu enda langflestar konur í verslunar-
og skrifstofustörfum ógiftar og barnlausar.
Seinna frétti Anna að karlinn sem tók við starfi
hennar þegar hún hætti og giftist hefði fengið
nærri helmingi hærri laun en hún.
Árið 1929 hélt Anna til Berlínar og dvaldist
þar í eitt ár. Hún bjó á heimili læknishjóna sem
voru Íslandsvinir og lagði stund á tungu-
málanám. Þetta var á árum Weimarlýðveld-
isins, Berlín var háborg menningar og lista og
hreifst Anna mjög af þýsku þjóðlífi og blómstr-
andi menningarlífi í borginni. Hún náði góðu
valdi á þýskri tungu og bjó að dvölinni í Berlín
allt sitt líf.
Á Eskifirði
Vorið 1938 giftist Anna Skúla Þorsteinssyni
(1906-1973) kennara og fluttist með honum til
Eskifjarðar þar sem hann varð skólastjóri. Þar
bjuggu þau í nærri tvo áratugi og eignuðust
þrjú börn, Þorstein, Ásdísi og Önnu. Skúli var
gæddur ríkri jafnréttistilfinningu og studdi
konu sína dyggilega í öllum málum. Hann var
fyrsti karlmaðurinn sem gekk í KRFÍ eftir að
karlar fengu til þess tilskilin leyfi.
Lýðveldisvorið 1944 var hugur í íslenskum
konum og þær stofnuðu tímaritið Melkorku í
Reykjavík. Skeleggar greinar sem þar birtust
höfðu vítæk áhrif og þær fóru ekki framhjá
Önnu austur á Eskifirði. Hún sagði sjálf að þær
hefðu vakið sig til meðvitundar um stöðu og
réttindi kvenna. Ljóst er að kvenréttindahreyf-
ingin á Íslandi reis úr lægð undanfarinna ára
og hélst á lofti um fárra ára skeið. Anna gekk í
KRFÍ og tók að hugleiða rækilega jafnrétti og
jafnstöðu kynjanna og skilgreina hugtökin.
Hún stofnaði Kvenréttindafélag Eskifjarðar
vorið 1950, eina kvenréttindafélagið sem starf-
aði úti á landi um þær mundir, og var formaður
þess þar til hún hélt aftur suður. Félagið hélt
uppi nánu samstarfi við KRFÍ og átti fulltrúa á
landsfundum þar sem Anna lét að sér kveða
svo um munaði. En það var á brattann að sækja
og Anna gerði sér grein fyrir því að vitund-
arvakning hjá verkakonum og sjómannskonum
var allt önnur en hjá menntuðum konum og
konum á menntabraut eins og margar rauð-
sokkur voru en þær komu til sögunnar tveimur
áratugum síðar. Grunnurinn var gjörólíkur.
Eftir að Anna fór suður dofnaði yfir félaginu og
það leið undir lok skömmu síðar.
Frumkvæði í jafnréttisbaráttu
Eftir að Anna kom aftur til Reykjavíkur hélt
hún áfram á þeirri braut sem hún hafði markað
sér fyrir austan. Hún tók þegar í stað að beita
sér innan KRFÍ og var framkvæmdastjóri fé-
lagsins um nokkurra ára skeið og sat í stjórn
félagsins. Þetta voru hin þöglu ár kvenrétt-
indahreyfingarinnar og því var síðar haldið
fram að nýja kvennahreyfingin sem kom fram
á sjöunda áratug hefði orðið til án sýnilegra
tengsla við fortíðina. Hið rétta er að KRFÍ hélt
uppi sleitulausri baráttu allan tímann og það er
órofið samhengi milli gömlu kvennahreyfing-
arinnar og hinnar nýju sem hóf göngu sína inn-
an félagsins með starfsemi Úanna á sjöunda
áratug að frumkvæði Önnu. Þær mörkuðu
þáttaskil í réttindabaráttu kvenna hér á landi.
Niðurstöður kannana sem þær gerðu á efni í
skólabókum og barnabókum, launakjörum
karla og kvenna í bönkum og handavinnu-
kennslu í skólum, voru skýrar og ýttu hressi-
lega við konum. Í ljós kom að hefðbundinni
verkaskiptingu var viðhaldið í bókum og að
launajafnrétti ríkti ekki í bönkum. Mismunandi
kennsla með mismunandi markmiðum og verk-
efnum eftir kynjum var allsráðandi. Anna var
höfuðtengiliður milli gömlu og nýju kvenna-
hreyfingarinnar. Hún var fulltrúi Íslands á
mörgum fundum Alþjóðasamtakanna og Sam-
taka norrænu kvenréttindafélaganna. Fullvíst
er að þátttaka Önnu í þeim fundum víkkaði
sjóndeildarhring hennar og efldi sjálfstraustið.
Þar fékk hún tækifæri til að tala um sín hjart-
ans mál og komst í kynni við margar forvíg-
iskonur kvenréttindabaráttunnar á al-
þjóðavettvangi og bast við þær vináttuböndum
eins og bréfasafn hennar er til marks um. Hún
vann í gegnum áratuga bréfasamband við þess-
ar konur mikið starf við að kynna stöðu ís-
lenskra kvenna, afla upplýsinga um stöðu
kvenna í öðrum löndum og koma þeim á fram-
færi við kvennasamtök hér heima. Hún hafði
staðbetri þekkingu á réttarstöðu kvenna hér á
landi og erlendis en flestar samtímakonur
hennar og byggði upp tengslanet þvert yfir
Atlantshafið með bréfum sínum og ferðum.
Kvennasögusafn Íslands
Anna var um sextugt þegar hún haslaði sér völl
á áður óþekktu sviði sem aflaði henni virðingar
og frægðar innanlands og utan. Hugmyndina
að stofnun Kvennasögusafns Íslands fékk
Anna sumarið 1968 á fundi í Sambandi nor-
rænna kvenréttindafélaga á Þingvöllum þegar
hún hlýddi á fyrirlestur um rannsóknir á sögu
kvenna og frásögn af kvennasögusafninu í
Gautaborg. Þótt hugmyndin yrði til þarna hafði
Anna í ríflega tvo áratugi haldið til haga ýmsu
sem varðaði sögu kvenna. Upp frá þessum
fundi átti hugmyndin um að hliðstæðu safni
yrði komið á fót hér á landi hug hennar allan og
varð takmarkið sem stefnt var að. Hún kynnti
sér kvennasögusöfn á Norðurlöndum og und-
irbúningi lauk með stofnun Kvennasögusafns
Íslands á nýársdag 1975 á heimili Önnu á
Hjarðarhaga 26 í Reykjavík, en það var fyrsti
atburður á alþjóðakvennaári Sameinuðu þjóð-
anna hér á landi. Stofn safnsins var bækur,
tímarit, handrit og önnur gögn sem Anna Sig-
urðardóttir gaf safninu á stofndegi þess. Stofn-
endur eru auk Önnu bókasafnsfræðingarnir
Else Mie Einarsdóttir og Svanlaug Bald-
ursdóttir. Árið 1975 markar tímamót í sögu ís-
lenskra kvenna, blómaskeið gekk í garð og
Kvennasögusafn Íslands gegndi lykilhlutverki
á því skeiði. Anna var forstöðumaður safnsins
og lengst af eini starfsmaður þess. Heimilið og
safnið voru eitt. Frá stofnun þess hafði það ver-
ið draumur Önnu að safnið fengi inni í Þjóð-
arbókhlöðu og kvennasaga og kvennafræði
yrðu þannig viðurkenndur hluti þjóðarsög-
unnar. Eftir ötula baráttu varð draumurinn að
veruleika og Kvennasögusafn Íslands var
formlega opnað í nýjum húsakynnum 5. desem-
ber 1996 á fæðingardegi Önnu. Hún lifði ekki
að sjá drauminn rætast því að hún andaðist 3.
janúar það ár. Um starfsemi safnsins er þess
að geta að unnið er samkvæmt markmiðum
þess: að safna, skrá og varðveita heimildir um
sögu kvenna, aðstoða þá sem leita heimilda og
hvetja til rannsókna á sviði kvennasögu og
kvennafræða. Að þessu marki stefnir safnið
meðal annars með fyrirlestrum og útgáfu-
starfsemi. Kvennasögusafn tekur þátt í starfi
norrænna stofnana og hefur gert íslenskar
kvennasögurannsóknir sýnilegar víða um
heim.
Íslenskar kvennarannsóknir
Önnu má með réttu nefna brautryðjanda í ís-
lenskum kvennarannsóknum. Það vekur at-
hygli að hún var komin á áttræðisaldur þegar
hún fór fyrir alvöru að gefa út sín fræðirit. Árið
1984 kom út ritið Ljósmæður á Íslandi I-II í
ritstjórn Bjargar Einarsdóttur. Þar birtist rit-
gerð Önnu „Úr veröld kvenna – Barnsburður“,
160 blaðsíður, mikið safn heimilda um barns-
burð frá upphafi byggðar fram til loka 20. ald-
ar. Fjallað er um menntun ljósmæðra og sögu
ljósmæðrastéttarinnar, réttindi og skyldur,
þjóðtrú og hindurvitni, ungbarnadauða og fæð-
ingarstofnanir til þess að kvennadeild Land-
spítala var stofnuð 1976. Anna var nú komin á
fullan skrið og ári síðar, á lokaári kvenna-
áratugar kom út ritið Vinna kvenna á Íslandi í
ellefu hundruð ár, hátt á fimmta hundrað síður.
Undirtitill er Úr veröld kvenna II. Gefið er yf-
irlit yfir sögu íslenskra kvenna frá miðöldum til
lýðveldisstofnunar, ómissandi heimildarit fyrir
alla sem sinna þessari grein þjóðarsögunnar.
Árið sem Anna varð áttræð, 1988, kom út bókin
Allt hafði annan róm áður í páfadóm. Nunnu-
klaustrin tvö á Íslandi á miðöldum og brot úr
Kristnisögu, þriðja verkið í Veröld kvenna,
rúmar fjögur hundruð síður, en lítið hafði verið
fjallað um nunnuklaustrin fram að þeim tíma.
Auk þeirra miklu ritverka sem hér hafa verið
nefnd skrifaði Anna fjölmargar greinar í blöð
og tímarit hér á landi og erlendis. Árið 1980
kom út afmælisritið Konur skrifa til heiðurs
Önnu Sigurðardóttur og var það í fyrsta skipti
sem bók var skrifuð til heiðurs konu á Íslandi.
Hún hlaut heiðursdoktorsnafnbót við heim-
spekideild Háskóla Íslands, fyrst íslenskra
kvenna, á 75 ára afmæli skólans haustið 1986
fyrir brautryðjendastörf í þágu kvennarann-
sókna.
Leitaði að sögu kvenna
Í gær, 5. desember, voru liðin 100 ár frá fæðingu Önnu Sigurðardóttur en hún var einn stofnenda
Kvennasögusafns Íslands (1975) og forstöðumaður þess til 1996. Hún gagnrýndi stöðu kvenna
um miðja 20. öld og kom fram með hugmyndir til að bæta hana. Við rifjum upp sögu hennar.
Hugmyndina að stofnun Kvennasögusafns Íslands
fékk Anna sumarið 1968 á fundi í Sambandi nor-
rænna kvenréttindafélaga á Þingvöllum.
A
nna Sigurðardóttir var einn af frumkvöðlunum að stofnun Kvenréttindafélags Eski-
fjarðar og hún sat í stjórn Kvenréttindafélags Íslands á árunum 1958-1969. Anna
hlaut fjölda viðurkenninga fyrir störf sín í þágu kvenréttinda og rannsókna í kvenna-
sögu. Hún var heiðursfélagi Kvenréttindafélags Íslands, Kvenfélagasambands Íslands, Bóka-
varðafélags Íslands, Sagnfræðingafélags Íslands, hlaut riddarakross fálkaorðunnar árið 1978
og varð fyrst íslenskra kvenna heiðursdoktor við Háskóla Íslands árið 1986.
Frumkvöðull
Höfundur er sagnfræðingur.