Ísland - 10.05.1943, Side 2

2
ÍSLAND
Hvað erura við að gera?
Hvað ættum við að gera?
Klíkur í kaupstað og t íki
AÐ er nú lýðum ljóst, að við ís-
lendingar höfum farið fremur fá-
víslega að ráði okkar í meðferð hins
margumtalaða — og af sumum hátt-
lofaða stríðsgróða. Milljónagróði
einstaklinga og tugmilljjónagróðirík-
issjóðs undanfarin þrjú ár, getur
horfið í vindinn fyrr en varir, án þess
að skilja eftir varanleg spor til um-
bóta að verulegu marki. Hinsvegar
hefur stríðsgróðinn margar illar
iylgjur, — og er enn ekki séð hvern-
ig þær verða kveðnar niður, þrátt
íyrir góðan vilja ýmissa manna.
En það þýðir ekki lengur að tala
um það hvernig við höfum hagað
okkur í styrjaldarrótinu, nema þeirri
játningu fylgi einbeittur vilji um
það, að nú skulum við snúa við; bæta
ráð okkar; læra af undanfarinni
reynzlu.
Til þessa er enn tími — ef við vilj-
um.
En það gildir að byrja strax og í
l'ullri alvöru. Það er alveg víst að
engar smáskammtalækningar eða
vetlingatök geta unnið bug á þeim
meinsemdum og óheilbrigði, sem styrj
aidarástandið sumpart hafur skapað
en í annan stað magnað í þjóðlífi ís-
lendinga
Vafalaust hefur engin þjóð í víðri
veröld hagað sér eins og við íslend-
ingar styrjaldarárin. Við höfðum bú-
ist við því, að verða utanveltu við
styrjöldina, en strax í maí 1940 var
það opinbert, að það var tálvon ein,
eins og nærri mátti geta, þegar huga
var beint að ægileik þessarar heims-
styrjaldar. En þrátt fyrir hemám og
hervernd létum við enn eins og eng-
in ægileg styrjöld væri til í heimin-
um, og við gætum „létt okkur upp“
og leikið okkur þeim mun meira en
áður, sem vaxandi seðlavelta og pen-
ingaflóð frá setuliðinu fyllti vasa
margra manna — og sumra með ær-
ið léttu móti.
Það þykir eflaust hart að sogja
það, að í allri þessari allsherjarlétt-
uð í dansinum krmgum gudkálfinn
— hinn svikula og oft ímyndaða
stríðsgróða — hafi giaumurinn venð
mestur hjá Aiþingi og rkisstjorn og
engu líkara en hann hafi ste'.nblind-
að hvorttveggja á báðum augum.
ANDVARALEYSIÐ hefur verið o-
takmarkað hjá þingi og stjórn.
Þess hefur ekki einungis verið gætt
að nota hið takmarkaða skipsrúm,
sem við eigum yfir sð ráða, til þess
eins að flytja til landsins þær vöi>
ur, sem engan veginn verður hjá
komizt, heldur hefur verið flutt til
landsins meira af alóþöriu, rándýru
skrani en nokkru sinni fyrr. Það
þurfti líka að stofna til skipuiagðrar
samkeppni við íslenzk iðjufyrirtæki,
eins og nú væri sérstaklega nauðsyn-
legt að gefa þeim á baukinn. Hvem-
ig var það líka hugsanlegt að hinir
nýríku íslendingar gætu látið sér
lynda innlenda dúka, innlendan
fatnað, innlendar sápur og aðrar
hreinlætisvörur. Óhófið hefur ekki
sizt komið fram í klæðaburði kven-
fólksins, svo sem fokdýrum kjólum,
höttum og pelsum.
Eða þá sokkamir, hvaða finn mað-
ur útlendur eða innlendur mundi líta
á kvenmannsfót, sem ekki væri færð
ur í dýrindis silkisokk. Það varð að
flytja inn milljónir para af silkisokk-
um, því auðvitað þurfti búnaðurinn
allur að vera í samræmi, pelsarnir og
loðskinnin, gull- og silfurmunimir,
demantarnir og djásnin. Það hefði
verið dálítið broslegt að sjá íslenzk-
an ullarsokk gægjast undan öllu því
skarti.!
F’KKI veit ég hvað það kostar,
■*—* stássmey eða tízkufrú að „tolla í
tízkunni“ hér í höfuðstaðnum. En ég
hef heyrt nefndar ótrúlegar upphæð-
ir og séð þær sundurliðaðar. Það
tekur í þegar einn pels kostar 6000
krónur eða kannske meira. Kona,
sem gengur í slíkri flík yzt fata, fer
ekki í kjólræksni innanundir. Ætli
hún þætti ekki lnalda val á, *f hún
kæmizt af með 4 kjóla árlega á 300
krónur hvem, eða samtals 1200 krón-
ur? Hvað kostar fegrun og snyrting
á hárgreiðslustofum? Hvað eyðist
auk þess í púður, krem, lakk og ilm-
vötn? Hvað kosta undirföt og nátt-
kjólar — skófatnaður, — götuskór
og ,,selskabs“-skór, skíðaútbúnaður,
loðskinn, armbönd og úr, hálsfestar
og eyrnahringir, handtöskur og
vezki, konfekt og tyggigúmí, bílíerð-
ir, bíó og aðrar skemmtanir, sígarett-
ur og vín? Hvað kostar allt þetta?
Eg ætla ekki að nefna tölur. En
hvort sem menn vilja heyra það eða
ekki, þá get ég fsert sönnur á að „út-
gerð“ einnar tízkukonu, giftrar eða
ógiftrar, kostaði síðastliðið ár, álíka
mikið og nýr 20 smálesta vélbátur
fyrir stríð, eða vildisjörð í sveit. Og
þessi dæmi gerast í stríðum straum-
um meðan hörmungar ófriðarins
þjaka svo ýmsar þjóðir í nágrenn-
inu, að fólk deyr unnvörpum, af því
það vantar föt og mat. ,
Aþetta að halda áfram?
Hvað ættum við að gera?
Er þetta valinn tími til þess að all-
mikill hluti þjóðarinnar, karlar og
konur, geti hagað sér eins og brjáiað-
ir aumingjar, og hafandi þó fullt vit.
Getur sjóm og þing látið þetta
lengur afskiptalaust?
Hvernig væri að byrja hina raun-
verulega baráttu fyrir því að kom-
ast öðruvísi en ser» hofróðaeðakram-
ar aumingi út úr verðbólguflóðinu
með því að fá fólteið til að leggja nið-
ur nokkuð af óhófslifnaðinum, annað
hvort með frjálsum samtökum eða
lögboðnum. Ekki þyrfti það að þykja
ófínt vegna þess, að þetta væri bara
íslenzkt humbug. Öðru nær. Þetta
heíur verið reynt og talið sjálfsagt
víða erlendis, m. a. í Bandaríkjunum,
hann ómegðin, því pilturinn hefur
óhófsliínaðurinn verið svo hart
dæmdur af almenningsálitinu, að
enginn hefur djrfet að sýna sig á
götu, sem sýnisho*n örvita eyðslu og
íburðar. Þvert á ánétí ganga milljón-
erarnir oft á unda« almenningi í ein-
földum, ódýrum en hreinum klæðn-
aði innra og ytra. Þjóðin veit að
stríðið er enginn leikur og það er að
eyðileggja sjálfan sig ef þá er slept
taumhaldi af óhéfi og dýrslegum
nautnum.
Ég var nýlega að blaða í göml-
um plöggum og rakst þar meðaj
annars á bréf frá kunningja mín-
um einum, sem búsettur er í
kaupstað úti á landi, Bréfritar-
inn var ekki flokksmaður minn
— og er kannske ekki enn. En
tilefni þess, að hann skrifaði mér,
var það, að ég hafði skrifað
afmælisgrein um pólitískan and-
stæðing, sameiginlegan góðkunn-
ingja okkar beggja. Bréf þetta
er skrifað 6. júlí 1940. Tek ég
mér nú bessaJeyfi til að birta
það, þótt til annars væri ætlast
af bréfritairanum. Er það tekið
hér upp orðrétt, að öðru en því
að mannanöfniun er breytt:
„Ég þakka þér fyrir grein þína
um Pétur Hallgrímsson.
Ekki er þakklæti mitt ein-
göngu sprottið af því, að Pétur
er kunningi minn og hefur lengi
í undanfömum linum hefi ég eink-
um vikið að kvenfólkin’ og eyðslu-
semi þess. En því fer f,urri, að það
sé sekari í þessum efnum en fjöldi
karlmanna, sem lifa engu minna
eyðslulífi en kvenfólkið. Sem dæmi
þess vil ég birta hér sögu af ungum
manni, sem nýlega gerðist heildsali,
og græddi drjúgum eins og margir
aðrir í þessari stétt. — Kunnugir
telja að hann hafi haft um 50 þúsund
króna tekjur síðastl. ár. Ekki þyngir
hann ómegin, því pilturinn hafur
ekki fyrir neinum að sjá. Eyðslusemi
hans er heldur ekki talin nema í
meðallagi. Þó var þannig ástatt fyrir
þessum unga manni nú skömmu eftir
ái’amótin, að hann hafði eytt öllum
árstekjunum, án þess að hafa lokið
skattgreiðslum sínum, og því síður
að pilturinn hafi greitt -viðreisnar
3katt.
Þessu lík dæmi munu mörg í
Reykjavík, ef vel eraðgáð. Ogþvílíkt
eyðslubrjálæði þarf að kveða niður.
Spillingin sem af því leiðir er enn
geigvænlegri en verðbólgan og henn-
ar fylgifiskur.
ba.
verið, heldur finn ég það og aé
á grein þinni aS þú metui- menn
ekki eingöngu eftir stundarpóli-
tík, þ. a- s. eftir því sem er póli-
tísk játning þessa eða hina stund-
ina,
Lífsskooun mín og margvísleg
kynning af mönnum í öllum stétt-
um hefur valdið því, að ég hef
aldrei getað orðið blindur í þeim
sökum, Enda finnst mér nöfnin
— hin pólitísku — vera offlekk-
ótt, og eiga meira heima hjá ör-
fámn einstaklingum, en heilum
flokkum af þeim. Og ofmargt af
ðlíku vera meira og minna klíku-
kennt, eins og ég býst við að sé
víðar i smáumhverfum. Hér hafa
verið taldir 3 eða4 flokkar í bæ
þessum. Eln oft hefur mér fund-
ist sem þeir væru meira að þrátta
um „Keisarans skegg” en hags-
muni bæjarfélagsins. Sem dæmi
skal ég nefna. Ég var ásamt
Guðmundi Jakobssyni nokkuð
mörg ár endurskoðandi bæjarins.
Guðmundur hafði verið það nokk-
ur ár með hinum og þessum,
Fyrsta árið sem við endurskoð-
uðum saman sagði Guðmimdur
mér að hann hefði aldrei fengið
meðstarfsmann sinn til að gera
neinar athugasemdir við reikn-
ingana, nema tölulegar (þ. e,
engar „krítískar athugasemdir”).
Ég var til með að gera þær með
honum, er við afhentum reikn-
ingana, og gerðum við þær. Mjög
hógværar. Við sýndum t. d. fram
á að skuldir væru einlægt að
aukast, sömuleiðis þurfamanna-
framfærsla, húseignir bæjarins
væru alls ekki þess virði, sem
þær væru færðar á, o. s. frv.
Þetta kemur nú fyrir . bæjar-
stjórnarfund og var Guðmundur
málshefjandi, því hann var eldri
í starfinu,
En hvað svo? Bæjarstjórnin
stekkur upp á nef sér og úr
þessu urðu talsverðar skærur og
Árni lónsson:
Skáldið á Sandi og
ekkjan við ána
Fyrir nokkrum clögnm fékk
cg' bréf frá góöum, gömlum
vini, Guömundi skáldi Frið-
jónssyni á Sandi. BréfiÖ er
ski’ifaö á sjúkrahúsinu á
Húsavík 20. marz. Guömund-
ur víkur lítið eitt aö heilsu-
fari sínu og má einkum ráöa
af erindi einu, sem bréfihu
fylgdi, að liðan hans hefur —
að minnsta kosti' með köflum.
— ekki veriö góð. Eg hefði
gjaman viljaö láta ykkur
heyra þetta erindi, en sam-
kvæmt ósk höfundarins læt
ég það ógert.
Guðmundur á Sandi er nú
kominn á áttræðisaldur, 7214
árs. Hann á aö baki sér ein-
hvern merkilegasta starfsdag
allra samtíðarmanna sinna
hérlendra. Hann barðist lengi
hinni erfiðu baráttu einyrkj-
ans og kom upp stórum og
mannvænlegum barnahóp. Þó
bóndinn á Sandi hefði ekki
líka verið skáldið á Sandi.
heíði hann samt verið í af-
reksmanna tölu.
En ofan á búsýsluna hefur
Guömundur í hjáverkum sín-
um gerst einhver athafnasam-
astur rithöfundur landsins að
fornu og nýju. Hann hefur ort
kvæði, sem lifa munu í úr-
vali íslenzkrar ljóðageröar.
Hann hefur flutt erindi víðs-
vegar um landið. Hann hefur
samið skáldsögur. Hann hefur
ritað hundmð greina í blöö
og tímarit. i þessu fjölbreytta
rithöfundastarfi kennir
mai’gra grasa og auövitað ekki
allra jafn góðra. En hvað sem
dómum líður lim einstök verk
Guðmundar, þá er eitt sem
ekki verður um deilt. Hann
er „hverjum manni kenndur"
um leið og hann lætur til sín
heyra, hvort heldur sem er í
bundnu máli eða óbundnu.
Málfar hans er slíkt, oröaval
og setningaskipun, að það
væri ekki til neins fyrir hann
að reyna að sverja fyrir neinn
sinn króga. Ættarmótið segir
svo til sín.
Þegar litið er á allt það,
sem eftir Guðmund liggur
mætti ætla að hann væri tek-
inn mjög aö þreytast. En þó
að sjónin sé mjög biluð og
heilsan tæp, fcelui’ hann þaö
ekki eftir sér að skrifa löng
og skemmtileg kunningjabréf,
liggjandi á sjúkrahúsi. Ef ég
þekki manninn rétt, hefur
hann skrifað mörgum fleirum
en mér. En í bréfinu sem ég
gat um, lætur hann talsvert
fjúka í hendingum. Og þó
segir hann í lok bréfsins:
„Eg má nú eigi leggja meira
á vesling minn að sinni. Eg
fékk nýlega lungnapípnabólgu
ofan á aðra vesalmennsku Dg
er reyndar milli tveggjai elda
staddur — ligg í ösku og geng
á glóðum — með kveinstafi
í kverkum“.
En þrátt fyrir þetta, hefur
hann lesið og hlustað og ort.
Valdimar Björ»sson hafði fyr-
ir skömmu talað í útvarpið
er bréfiö vár skrifað. Um það
yrkir Guömundur erindi er
ryefnist: „Valdimar vestmáðt-
ur í útvarpi“, og er á þessa
leið:
„Valdimar tengdur veldi
Vestmanna ta ar hið oezta.
Gestur sá fieygs gneista
gefur frónskum sefa.
Öldui’ aflans er skvaldra,
óhvikull hertogi stikar,
Heill þér harla snjalli
hróðmögur tveggja þjóða“.
Ekki hefur Arfur islendinga
heldur farið fram hjá hon-
um.
„Nordals arfur sómir sér.
Saga er honum fegin.
Er á gullvog umsögn hver
afar nákvæmt vegin.
Enda þótt við elli og hel
eigi fái ég spornað:
„Heiðinn dómur“ hefur vel
hamsi mínum ornað.
Hann svipast um eins og
fyrr og leggur hlustir við. Og
þó segir hann:
„Öldungs förlast lið og legg
lífsins eld að kynda.
Þeir, sem kljást viö odd og egg
eiga um sárt að binda“.
Fyrsta kvæðabók Guðmund-
ar á Sandi: „I heimahögum“,
kom út fyrir rúmum 40 árum.
Eitt fegursta kvæði í þeirri
bók er um „ekkjuna við ána“.
Þar segir meöal annars:
„Og meðan inni í sveitinni
bústööum var býtt
og býlin sneydd og aukin,
af kappi um völdin strítt,
hún undi sér við heiðina og
elfarstrauminn bláa,
en annarsvegar hraunið — í
kofanum sínum lága.
Plún elskaði ekki landið en
aðeins þennan blett.
af ánni nokkra faðma og
hrauniö svart og grett .
ÍEi’ grannarnir sig fluttu á
hnöttinn hinum megin
hún hristi bara kollinn og
starði fram á veginn“.
Eg hef heyrt því haldiö
fram, að lítið færi fyrir ætfc-
jarðarást þess, sem „elskaði
ekki landið, en aðeins þenn-
an blett“. En ætli ættjörð-
inni væri ekki borgið ef hver
maður elskáði „þennan blett“
eins og „ekkjan við ána“. 1
rauninni er óþárft að halda
skildi fyrir ekkjunni, því Guö-
mundur svarar sjálfur öllum
ásökunum í hennai’ garð um
slcort á ættjarðarást, í síðara
hluta erindisins.
Á þessum árum var flótti
úr landi vestur um haf. Guð-
mundur leit þann flótta
sömu augum og Brandur
bóndi á Bjargi í sögunni
„Heiðaharmur“ eftir Gunnar
Gunnarsson. Því brýnir hann
li.ka vin sinn sem ætláði að
„flýja út í heiminn, yfirgefa
litla bæinn“. Hann er þxmgur
á brúnina þegar hann spyr:
„Ætlarðu að farga ánum
þínum,
afbragðshesti, tryggum viní,
þínu góða kúakyni,