Morgunblaðið - 27.07.2009, Blaðsíða 11

Fréttir 11VIÐSKIPTI | ATVINNULÍF
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 27. JÚLÍ 2009
Eftir Bjarna Ólafsson
bjarni@mbl.is
V
öxtur bankakerfisins
var svo mikill og hrað-
ur að erfitt, ef ekki
ómögulegt, var að
koma í veg fyrir hrunið
sem varð síðasta haust, að mati
Gunnars Andersen, forstjóra Fjár-
málaeftirlitsins, FME.
„Það er rétt að fjárframlög til
FME fylgdu ekki vexti bankakerf-
isins og eflaust hefði það hjálpað til ef
svo hefði verið. Vandinn var hins veg-
ar sá hve hraður vöxtur bankanna
var. Þegar FME fór í úttektir á til-
teknu fjármálafyrirtæki var það
kannski orðið tvöfalt stærra þegar
úttektinni lauk. Kannski voru þessar
úttektir of ítarlegar, en meginatriðið
er að vöxturinn var gríðarlegur og
erfitt fyrir eftirlitið að halda í við
hann.“
Stór svikamylla
Bendir Gunnar á að í bandarískum
lögum um sparisjóði sé tekið fram að
einstakur sparisjóður megi ekki vaxa
um meira en 25% á ári. „Sé vöxtur
viðskiptabanka hraðari en það er það
merki um að líklega sé ekki allt með
felldu í rekstri hans. Getur banda-
ríska fjármálaeftirlitið þá gripið inn í
eða jafnvel lokað bankanum í alvar-
legustu tilfellunum. Þessar reglur
voru lögfestar í Bandaríkjunum eftir
að sparisjóðakerfið þar hrundi á of-
anverðum níunda áratugnum.“ Segir
hann að mjög ör vöxtur banka sé ein-
kenni bólumyndunar. „Svona hraður
vöxtur er, eins og við komumst að
sjálf, merki um bólumyndun, slakari
kröfur í útlánum og fleira sem getur
haft alvarleg áhrif á stöðugleika fjár-
málakerfisins alls. Stjórnendur bank-
ans eru þá gjarnan að eltast við bón-
usgreiðslur og breyta bankanum í
stóra svikamyllu.“
Telur hann heppilegt að slíkar tak-
markanir á vöxt banka verði lögfest-
ar hér á landi. „Við sáum hvað gerðist
hér. Einn bankinn óx um 90% á ári,
þrjú ár í röð. Gæði útlána hrapa í
svona örum vexti, eins og áður segir.
Meiri og hraðari framlög til FME
hefðu hjálpað til, en ég held að þessi
öri vöxtur og hrörnun gæða útlána
hafi gert hrunið óhjákvæmilegt.“
Þá segir hann að fleira hafi gert
starf FME erfiðara. „Starfs-
mannavelta hjá eftirlitinu var mjög
mikil á þessum tíma. Var því erfitt að
viðhalda þekkingu og reynslu innan
stofnunarinnar og þá fór náttúrlega
mikill tími og peningur í að þjálfa
stöðugt upp nýtt starfsfólk.“
Hættumerki árið 2005
Gunnar segir að erfitt sé fyrir
hann að tjá sig mikið um störf FME
fyrir hans tíma. „Hins vegar má ekki
gleyma því að hrunið átti sér langan
aðdraganda. Eflaust hefði mátt
gagnrýna bankana meira en gert var,
því það voru að mínu mati augljós
merki um að ekki væri allt með
felldu. Eftirlitið og bankarnir hefðu
líka mátt hlusta af meiri auðmýkt á
þá gagnrýni sem kom frá erlendum
greiningardeildum vorið 2006. Svo
voru aðrir, ég þar á meðal, sem töldu
sig sjá hættumerki strax árið 2005.
Fasteignabólan hófst hér á landi árið
2004 og var vöxtur hennar mjög
hraður árin 2005 og 2006.“
Gunnar segir að bankarnir hafi, að
því er hann best veit, alltaf veitt
FME þær upplýsingar, sem beðið
var um. „Svo er spurning um gæði
upplýsinganna, sem fengust. Árs-
reikningar sýna ekki endilega rétta
mynd af rekstri banka þegar gæði út-
lánanna versna. Bókfært virði útlána
sýnir við þær aðstæður ekki rétta
stöðu á efnahagsreikningnum. Þá
vaknar líka spurning um hlutverk
endurskoðenda. Ég set stórt spurn-
ingamerki við þá mynd sem ársreikn-
ingar bankanna gáfu hverju sinni hin
síðustu ár. Full þörf var á því að kafa
dýpra í rekstur bankanna og útlána-
söfn þeirra. Áhættustýring og útlána-
eftirlit bankanna brugðust gjör-
samlega hvað þetta varðar. Hvar
voru regluverðir og innri endurskoð-
endur?“
Gunnar segist ekki telja að það hafi
verið mistök að aðskilja eftirlits-
hlutverk Seðlabankans og Fjármála-
eftirlits. „Seðlabankinn hugsar um
stóru myndina og fylgist með heil-
brigði fjármálakerfisins í heild sinni
og fjármálastöðugleika. Við fylgjumst
svo með einstökum fjármálafyr-
irtækjum. Þetta eru ekki sömu
áherslurnar. Það sem er nauðsynlegt
er að samskipti á milli stofnananna
tveggja séu stöðug og góð og að þær
vinni vel saman. Ég get illa tjáð mig
um það hvernig samskipin voru fyrir
mína tíð, en þau eru afar góð núna.
Við fundum saman í enduruppbygg-
ingarnefnd svokallaðri nokkrum
sinnum í viku og sitja í henni m.a.
fulltrúar fjármála-, viðskipta- og for-
sætisráðuneytis.“
Áhættustýringin klikkaði
Hvað varðar rannsóknarheimildir
sem Fjármálaeftirlitinu eru fengnar
með lögum segir Gunnar að þar megi
ýmislegt laga. „Fjármálaeftirlitið
skortir meiri heimildir til að skoða og
fylgjast með starfsháttum og verk-
lagsreglum og sérstaklega vantar
betri eftirlitsúrræði hvað slæma við-
skipta- og stjórnunarhætti snertir.
Þá gætum við betur skoðað lán til eig-
enda og fyrirtækja sem tengjast þeim
og til aðila með skerta greiðslugetu.
Væri það mjög til bóta ef eftirlitið
gæti skoðað þessa viðskiptahætti og
gripið inn í ef þörf þætti á. Sama á við
um hæfi stjórnenda fyrirtækjanna og
áhættustýringu, sem klikkaði alger-
lega hjá bönkunum.“
Segir hann að Fjármálaeftirlitið
vinni nú í úttekt á áhættustýringu í
öllum bönkunum þremur. „Við feng-
um ráðgjafarfyrirtækið Oliver Wym-
an til að kortleggja gallana í áhættu-
stýringunni og svo er ætlunin að gera
samning við bankana um úrbætur. Í
þeim samningi væri tiltekið hve lang-
an tíma bankarnir hefðu til að inn-
leiða breytingarnar. Við munum svo
fylgjast með framvindunni.“
Gunnar segir að hugsanleg aðkoma
erlendra eigenda að bönkunum geti
haft bæði jákvæðar og neikvæðar af-
leiðingar. „Þarna koma nokkrir stórir
erlendir bankar að. Þeir vilja fá eitt-
hvað fyrir sinn snúð þannig að þeir
hafa hagsmuni af því að bankarnir
verði vel reknir. Vonandi batnar að-
gangur að erlendu lánsfé með að-
komu þessara aðila og þá gætu þeir
miðlað sinni reynslu og þekkingu inn í
bankana. Við vitum hins vegar ekki
núna hversu virkir þeir verða sem
eigendur.“
Segir Gunnar að erlendi kröfuhafa-
hópurinn sé stór og í honum séu
kannski sumir sem hafi skammtíma-
sjónarmið, sem ekki fari saman við
hagsmuni fjármálakerfisins. „Því
verður að sníða samkomulagið við er-
lendu aðilana þannig að bankakerfið
verði stöðugt.“
Lifðu á hnífsegg
Að lokinni endurfjármögnun bank-
anna mun FME gefa út heilbrigð-
isvottorð á þá. Hefur eftirlitið gert þá
kröfu að eiginfjárhlutfall þeirra verði
um 16%, miðað við viðskiptaáætlanir
þær sem kynntar voru áður en sam-
komulag náðist við kröfuhafa. Hugs-
anlega verða gerðar einhverjar
breytingar á þessum viðskiptaáætl-
unum og mun FME þá skoða þær
sérstaklega í því ljósi. „Lögbundið
lágmark er 8%, en við teljum að
meira þurfi til. Við höfum lagt til að
hlutfall eiginfjárþáttar A verði 12%
og B-þáttar 4%, eða samtals 16%.
Þegar er búið að afskrifa heilmikið af
útlánum bankanna, en enn er mikil
óvissa og eykst óvissan eftir því sem
efnahagslægðin verður lengri. Þess
vegna viljum við hafa hlutfallið svona
hátt. Bankarnir verða að geta tekið á
sig hugsanleg áföll vegna frekari af-
skrifta.“
Gunnar segist ekki búast við því að
vöxtur fjármálageirans undanfarin ár
endurtaki sig í nánustu framtíð. „Slík
þróun væri mjög óæskileg. Þessi
gríðarlegi vöxtur var bara loftbóla.
Inn í bankakerfið streymdi ódýrt er-
lent fjármagn og fjöldamörg fyr-
irtæki skuldsettu allt í botn. Þessi
fyrirtæki fóru í yfirtökur og annan
ytri vöxt og var hann fjármagnaður
með lántökum og oft greiddu menn
allt of hátt verð fyrir þær eignir, sem
keyptar voru. Fyrirtækin lifðu og
hrærðust á hnífsegg og gátu ekki þol-
að nein áföll. Bankarnir, sem veittu
þeim þessi lán, voru því í mjög erfiðri
stöðu um leið og niðursveiflan hófst. “
Hrunið nær óumflýjanlegt
 Gunnar Andersen, forstjóri Fjármálaeftirlitsins, telur rétt að lögfesta takmarkanir á því hve hratt
bankar megi vaxa  Vill hann setja á stofn sérstaka deild utan um rannsóknarreikningsskil
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Áhætta Gunnar Andersen segir ljóst að áhættustýring viðskiptabankanna hafi ekki virkað sem skyldi fyrir hrun.
Gunnar segist hafa verið að
skoða hvernig styrkja mætti
starfsemi Fjármálaeftirlitsins.
„Við höfum ákveðið að stofna
sérstaka rannsóknarreiknings-
skiladeild (e. forensic account-
ing). Starf deildarinnar fælist í
að kafa mjög djúpt í bókhald og
reikninga fjármálafyrirtækja,
mörg ár aftur í tímann. Deildin
mun einnig kafa ofan í verklag,
innra eftirlit og stjórnunarhætti,
tengja mörg ár saman og skoða
hlutina í þróunarsamhengi, en
ekki bara stöðuna eins og hún er
á einum tímapunkti.
Markmiðið væri að deildin
ynni gögn beint upp í hendurnar
á dómara. Mér finnst svona deild
vanta í eftirlitið núna og þar sem
við munum vera að vinna í mörg-
um slíkum málum næstu ár er
slík deild nauðsynleg.“
Segir hann að starfsmönnum
eftirlitsins hafi ekki fjölgað mik-
ið frá því að hann tók við. „Við
erum um sjötíu talsins núna og
hafa tveir til þrír bæst við ný-
lega. Hins vegar tel ég að fjölga
þurfi starfsmönnum, tímabund-
ið að minnsta kosti.“
Starfið segir Gunnar annars
mjög áhugavert og spennandi.
„Verkefnin eru mörg og þau eru
bæði spennandi og krefjandi.
Starfsfólk eftirlitsins er mjög
gott og kom það mér í raun á
óvart þegar ég kom hingað hvað
starfsandinn var góður. Ég hafði
jafnvel búist við því að andinn
væri mjög þungur eftir allt sem
á undan var gengið, en sem bet-
ur fer reyndist sá ótti ástæðu-
laus.“
Ný rannsóknardeild
GUNNAR segir að til rannsóknar séu hjá eftirlitinu vel á annan tug mála er
tengjast hugsanlegum brotum á lögum um gjaldeyrisviðskipti.
„Við vorum með átta mál til rannsóknar, en þau hafa undið upp á sig og
eru nú orðin mun fleiri. Fjárhæðirnar sem um ræðir eru mjög háar, en
samtals erum við að tala um tugi milljarða króna. Menn eru mjög hug-
myndaríkir þegar kemur að því að fara framhjá þessum lögum. Það er
náttúrlega slæmt að fólk skuli nota hugmyndaflugið með þessum hætti en
ekki í eitthvað uppbyggilegra.“
Segir hann að mjög erfitt sé að koma alfarið í veg fyrir brot af þessu
tagi, en hægt sé að draga úr þeim. „Í rannsóknunum og refsingum felst
ákveðinn fælingarmáttur. Hins vegar er mjög erfitt að vinna þessi mál.
Slóðin getur verið mjög löng og farið í gegnum fjölda milliliða. Þetta er
nánast eins og með eiturlyfjasmygl, að því leyti að erfitt er að koma alveg í
veg fyrir þessi viðskipti.“
Lögum um gjaldeyrisviðskipti var nýlega breytt og FME færðar víðtæk-
ari rannsóknarheimildir. „Ég tel að núna séum við komin með þau tæki
sem við þurfum til að rannsaka málin, eins og sakir standa í augnablikinu
að minnsta kosti.“
Hleypur á tugum
milljarða króna
Morgunblaðið/Kristinn
Bóla Gunnar segir merki bólumyndunar hafi mátt sjá strax árið 2005.