Morgunblaðið - 14.08.2009, Qupperneq 21

21
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 14. ÁGÚST 2009
Spáir Svein Harald Øygard seðlabankastjóri í þungum þönkum en í gær kynnti Seðlabanki Íslands spá sína um að verðbólgan verði 8,4% á fjórða ársfjórðungi en ekki 4,8% eins og áður var haldið.
Kristinn
FLESTIR mikilvægir milliríkja-
samningar sem Íslendingar gerðu á
tuttugustu öld vekja athygli fyrir
það, hversu mörgum kröfum og
hagsmunum íslensku samninga-
mennirnir náðu fram, til dæmis sam-
bandslagasáttmálinn við Dani 1918,
herverndarsamningurinn 1941 og
varnarsamningurinn 1951, svo að
ekki sé minnst á samningana þrjá við
Breta um útfærslu fiskveiðilögsög-
unnar allt frá 1961. Þar nýttu ís-
lensku samningamennirnir sér til
fulls að stærri og sterkari lýðræðisþjóðir hafa
enga löngun til að vaða yfir minni þjóðir þótt
þær reyni vitanlega að gæta eigin hagsmuna,
jafnframt því sem þær eru eins og hinar smærri
bundnar af alþjóðalögum og alþjóðasamn-
ingum.
Því miður er ekki hið sama að segja um hinn
svokallaða icesave-samning sem nú liggur fyrir
Alþingi. Þar virðist í stuttu máli farið algerlega
eftir kröfum hins aðilans og það meira að segja
án nokkurs möguleika á að leggja ágreining í
gerð hlutlausra aðila.
Kveikjan að þessu máli er hin einstæða og
fautalega ákvörðun breskra stjórnvalda að beita
í upphafi bankahrunsins hryðjuverkalögum
gegn íslensku fyrirtæki, Landsbankanum, og
frysta allar eignir hans, jafnframt því sem ís-
lensk stjórnvöld, seðlabanki og fjármálaráðu-
neyti voru um skeið sett ásamt Landsbank-
anum á lista um hryðjuverkasamtök, við hlið
Al-Kaída og talíbana. Bresk stjórnvöld gáfu þá
skýringu að þau væru að koma í veg fyrir, að
peningar yrðu fluttir úr landi. En nokkrum vik-
um áður hafði hin breska deild Lehman Broth-
ers getað flutt feikilega fjármuni, átta milljarða
dala, frá Bretlandi til Bandaríkjanna án þess að
hryðjuverkalögunum væri beitt á það fyrirtæki
og því síður á bandaríska seðlabankann og fjár-
málaráðuneytið. Bretar gera sér greinilega
þjóðarmun eftir stærð.
Mér er það óskiljanlegt hvers vegna íslensk
stjórnvöld tóku þetta mál ekki strax upp á vett-
vangi Atlantshafsbandalagsins, þar sem það átti
heima. Íslendingar hafa ekki einu sinni her! Sú
gerð ein að setja Seðlabankann og fjármála-
ráðuneytið um stund á þennan lista skapaði Ís-
lendingum, jafnt stjórnvöldum og einkafyrir-
tækjum, stórkostlega örðugleika, sem við
höfum smám saman verið að vinna okkur út úr.
Bretar verða líka að gera greinarmun á einka-
fyrirtæki eins og Landsbankanum annars vegar
og íslenska ríkinu hins vegar. Telji einhver að
einkafyrirtækið hafi á sér brotið má fara dóm-
stólaleiðina þar sem það á við, hvort heldur á Ís-
landi eða í Bretlandi. Í því sam-
bandi eru athyglisverðar
fréttir um það, að arabískir
auðmenn hafi nýlega fengið
hnekkt fyrir breskum dóm-
stólum ákvörðun breskra
stjórnvalda um að frysta eignir
þeirra, þar sem ekki þótti full-
sönnuð aðild þeirra að hryðju-
verkum.
Það lítur út fyrir að flestir,
að minnsta kosti þeir sem harð-
ast gagnrýndu Breta sl. haust
fyrir óhæfuverk þeirra gagn-
vart Íslendingum, hafi gleymt
öllu sem þeir sögðu þá. Nauðungin sem Ísland
var beitt á sér vart fordæmi utan stríðstíma.
Tjónið sem hryðjuverkaárás Breta á íslenska
banka og fyrirtæki í þeirra eigu olli nemur þús-
undum milljarða króna. Það tjón eitt er miklu
meira en samanlagðar innistæður á reikningum
íslenskra banka erlendis. Þetta tjón eiga Íslend-
ingar að fá bætt en þeir verða að sækja þær
skaðabætur með málshöfðunum. Þar verður
ríkisstjórnin að beita sér og skilanefndir bank-
anna. Ekkert hefur heyrst um að slík skaða-
bótamál séu hafin eða í undirbúningi. Eftir eign-
arnám bankanna eru þetta þeir aðilar sem geta
höfðað slík mál. Þær bresku lögfræðistofur sem
ég hef leitað til út af þessu eru sammála um að
fullar forsendur séu til þess að höfða slík skaða-
bótamál. Almennt séð sé orðið viðurkennt að að-
gerðir Breta hafi verið allt of harkalegar, alls-
endis óþarfar og gengið miklu lengra en
eðlilegar meðalhófsreglur geri ráð fyrir. Af
hverju sinna íslensk stjórnvöld ekki þessari
frumskyldu og mikilvæga verkefni en ætla í
staðinn að binda þjóðinni drápsklyfjar með
skuldum sem ríkið bar ekki ábyrgð á?
Sérfræðingar í Evrópurétti eins og Stefán
Már Stefánsson lagaprófessor hafa fært veiga-
mikil rök fyrir því að ríkisábyrgð á erlendum
skuldbindingum Landsbankans nái aðeins að
því sem ríkinu var skylt að gera samkvæmt al-
þjóðasamningum, þar á meðal og auðvitað að-
allega að setja upp sérstakan tryggingasjóð
innistæðueigenda og fjárfesta. Gæti sá trygg-
ingasjóður ekki staðið undir lögmæltum skuld-
bindingum sínum, þá færðust þær ekki sjálf-
krafa til ríkissjóðs enda væri sjóðurinn sjálfs-
eignarstofnun. Mér er það þess vegna líka
óskiljanlegt hvers vegna íslensk stjórnvöld fóru
ekki dómstólaleiðina eftir að þau höfðu tekið
bankana eignarnámi.
Íslendingar höfðu í einu og öllu staðið við
EES-skuldbindingar sínar um að koma á inni-
stæðutryggingakerfi sem starfaði eins og því
bar að gera. Bæði breska fjármálaeftirlitinu og
breska seðlabankanum var fullljóst að ekki var
nein ríkisábyrgð, hvorki á Landsbankanum sem
slíkum, innistæðureikningum hans né íslenska
tryggingasjóðnum. Þótt breska ríkisstjórnin
hafi kosið að greiða öllum innistæðueigendum
icesave út innistæður sínar eignast hún ekki
annan og meiri rétt en innistæðueigendur áttu
og deila um ábyrgðir verður áfram einkarétt-
arlegs eðlis en ekki þjóðréttarleg við þá einhliða
ákvörðun bresku ríkisstjórnarinnar.
Verði hins vegar sá samningur sem ríkis-
stjórnin íslenska hefur gert samþykktur og rík-
isábyrgðin á honum þá verður breska ríkið eini
aðilinn sem nýtur ríkisábyrgðar á innlánum eða
kröfum vegna þeirra í íslenskum fjármálafyrir-
tækjum. Það fær margfaldan rétt á við rétt
vanalegra íslenskra manna sem eiga innistæður
í íslenskum bönkum og sparisjóðum. Á þeim
innistæðum er engin ríkisábyrgð. Eina trygg-
ingin vegna þeirra er annars vegar innistæðu-
tryggingasjóðurinn og hins vegar eignir við-
komandi banka. Eða nákvæmlega sömu trygg-
ingar og voru fyrir icesave-reikningunum í
Bretlandi. Af hverju á breska ríkið að vera
miklu betur sett en vanalegur íslenskur spari-
fjáreigandi? Engin lög hafa verið sett um rík-
isábyrgð á innistæðum í íslenskum fjármála-
fyrirtækjum.
Engin lagaleg nauðsyn knúði þannig íslenska
ríkið til að taka á sig skuldbindingar vegna ice-
save-reikninganna í Bretlandi eða Hollandi.
Þess ber líka að gæta að vegna hinnar rudda-
legu framkomu Breta sem minnir helst á ný-
lendutímann hafa þær eignir sem standa á móti
skuldbindingunum áreiðanlega hrapað í verði
svo að ekki sé meira sagt. Þann skaða sem Bret-
ar hafa sjálfir valdið eiga þeir sjálfir að bera.
Þess vegna hefði í allra mesta lagi verið hugs-
anlegt, eins og Bjarni Benediktsson, formaður
Sjálfstæðisflokksins, hefur bent á, að bjóða
Bretum og öðrum þeim sem telja sig eiga kröfur
á hendur Landsbankanum erlendar eignir hans
upp í skuldbindingar hans og láta þá sjálfa um
að leysa þá erfiðleika sem þeir ollu.
Nú er því haldið fram að Íslendingar muni
ekki fá lánafyrirgreiðslu erlendis ef Alþingi
samþykki ekki icesave-samninginn. Alþjóða-
gjaldeyrissjóðurinn muni hverfa frá og grann-
þjóðir okkar hætta við aðstoð við okkur í hinum
miklu og þó tímabundnu erfiðleikum okkar.
Þessi rök fá ekki staðist. Það getur ekki verið að
Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn hafi gerst hand-
rukkari fyrir Breta, enda neita talsmenn sjóðs-
ins því harðlega, auk þess sem það væri brot á
samþykktum hans og öllu eðli. Og jafnvel þótt
þetta væri rétt, eins fáránlega og það hljómar,
þá getur aðstoð Alþjóðagjaldeyrissjóðsins og
nágrannaþjóða okkar ekki verið bundin því
hvað semst um efnislega milli Breta og Íslend-
inga, heldur aðeins hinu að samningar náist og
niðurstaða fáist.
Í þessu efni má líka minna á að í um tvo ára-
tugi hefur því verið haldið fram að ef Íslend-
ingar hæfu stórhvalaveiðar í atvinnuskyni
mundu bæði Bandaríkin og Evrópusambandið
tafarlaust setja viðskiptabann á Ísland og land-
inu yrði nánast útskúfað úr hópi siðaðra þjóða
með ófyrirsjáanlegum afleiðingum fyrir okkur.
Þetta er nákvæmlega hið sama og nú er sagt.
Við hófum þessar veiðar í vor og nú hefur Ís-
lendingum verið falið að hafa forystu um setn-
ingu reglna um stórhvalaveiðar á vettvangi Al-
þjóðahvalveiðiráðsins. Hér gildir sem í öðru að
halda höfði og standa í fæturna þótt menn séu
skammaðir á ensku og hótað öllu illu.
Ég tel sjálfsagt að standa við allar okkar al-
þjóðlegu skuldbindingar og halda vináttu við
grannþjóðir. Það var auðvitað aldrei ætlun
Landsbankans með icesave-reikningum í Bret-
landi að baka íslenskum almenningi stórkost-
legt tjón og því var aldrei haldið fram af honum
að neins konar ríkisábyrgð fylgdi störfum hans,
hvorki í Bretlandi né annarsstaðar. Og í einu og
öllu var farið að lögum, reglum, opinberum fyr-
irmælum og EES-samningnum við stofun ice-
save-reikninganna. En það þarf ekki heldur að
gerast. Íslenska ríkið á vitaskuld að leita sann-
gjarnra samninga við breska ríkið og koma upp-
rétt að samningaborðinu enda vinna með Ís-
lendingum alþjóðalög og alþjóðasamningar auk
þess sem lífshagsmunir lítillar þjóðar eru í húfi.
En við Breta og önnur ríki, sem hér koma við
sögu, verður að gera betri samning en þann,
sem nú liggur fyrir Alþingi. Þess vegna er af-
farasælast að Alþingi felli þennan samning og
feli stjórnvöldum að hefja á ný viðræður við
Breta og aðrar þjóðir um icesave-reikningana.
Þótt auðvitað verði látið í veðri vaka, á meðan
málið er til afgreiðslu á Alþingi, að ekki sé kost-
ur á þessu, trúi ég því ekki. Alþjóðagjaldeyris-
sjóðurinn, grannþjóðir okkar og Bretar hljóta
að vilja semja frekar en neyta aflsmunar. Það
sjá raunar allir nema ríkisstjórnin sem gengur
hér erinda Breta af meiri hörku og óbilgirni en
dæmi eru til og líklega meiri hörku en þeir
hefðu sjálfir lagt í að beita að teknu tilliti til
hinna mjög svo breyttu aðstæðna frá því síðast-
liðið haust.
Eftir Kjartan Gunnarsson » Tjónið sem hryðju-
verkaárás Breta á ís-
lenska banka og fyrirtæki í
þeirra eigu olli nemur þús-
undum milljarða króna.
Kjartan Gunnarsson
Höfundur er lögfræðingur.
Vondur samningur