Nýtt kvennablað - 01.05.1967, Blaðsíða 6

(Frá bls. 3.)
Oddi Einarssyni farast svo orð um íslenzka
bæi á 16. öld, að sumir þeirra líkist meir fjár-
húsum og hesthúsum en mannabústöðum. Aðrir
séu aftur á móti þægilegir og reisulegir og jrilj-
aðir fjölum og borðum frá lofti til rjáfurs.
Að sjálfsögðu hafa íslenzkir miðaldabæir ekki
staðizt samanburð við bændabýli nágrannaland-
anna að því er tók til efniviðar og ytra útlits.
En allt til loka miðalda — eða svo lengi sem
innanbúnaður einkenndist af tjölduninni, hin-
um veggföstu bekkjum og rúmum, opnum eld-
stæðum eða grjótofnum — má telja líklegt, að
innan stokks hafi íveruherbergi hér á landi í
megindráttum haldið til jafns við híbýli sveita-
fólks á öðrum Norðurlöndum.
Á 15. öld og framan af 16. öld mun hagur
landsmanna hafa verið óvenju góður. Stafaði
það einkum frá hagstæðum verzlunarháttum. Á
15. öld voru hér uppi menn stórauðugir á nú-
tímamælikvarða. Sumir þeirra gerðu víðreist,
og svo var einnig um ríkiskonur þeirrar aldar,
svo sem Solveigu, konu Björns Jórsalafara, og
Ólöfu ríku. Enn í dag vitna veglegir kirkju-
gripir um ríkidæmi þessa fólks og höfðingslund,
en einnig um náin sambönd við umheiminn.
Ugglaust hafa híbýli þess einnig borið öllu þessu
vitni, þótt engar sýnilegar minjar hafi um það
geymzt. Til sextándu aldar má rekja upphaf
margvíslegra breytinga í híbýlaháttum á Norð-
urlöndum. Þá tóku ofnar með reykleiðslum að
ryðja sér til rúms og jafnframt því timburgólf í
stofum. Glergluggar urðu almennari í húsum,
en tjöldun gerðist nú fátíðari. Á sveitabýlum
urðu bæjarhús fleiri. Með endurreisnartímanum
fjölgaði tegundum og gerðum húsmuna. Skápar
og stólar tóku að keppa við kistuna og hina vegg-
föstu bekki, en lausir borðstólar og plötur viku
fyrir samföstum borðum af ýmsum gerðum.
Að sjálfsögðu gætti þessara breytinga fyrst í
borgum og bæjum, en þær áttu eftir að breiðast
út meðal almennings og setja svip sinn á híbýlin.
Um það vitna gamlar bændastofur á byggða-
söfnum á Norðurlöndum, sem margar hverjar
eru mjög fagrar og stílhreinar með vönduðum
húsmunum og ofnum af ýmsum tegundum.
En þessi breytingaalda náði ekki að setja
svip sinn á íslenzk híbýli, þótt svo virðist sem
aðeins örli hér á henni á 16. öld. Þegar hér er
komið sögu, förum við fyrir alvöru að dragast
aftur úr. Eiginlegir ofnar náðu hér engri út-
breiðslu fyrr en á 19. öld og þá fyrst og fremst í
kaupstöðum. Grjótofnarnir hurfu úr baðstofun-
um, og í þeirra stað notuðust menn víða við yl-
inn frá húsdýrum. Könnustóllinn hvarf úr sög-
unni, og borð og bekkir, sem um getur í stofum
og baðstofum 16. aldar virðast orðin sjaldséð eða
horfin, þegar kemur fram til 19. aldar. Stólar og
skápar hafa að vísu verið til í eigu einstakra
manna. En það er í rauninni kistan ein, sem
heldur velli.
Að því er húsin sjálf varðar bendir margt til,
að á miðöldum hafi þau verið stærri og betur
viðuð en síðar varð, eins og fullvíst er um ís-
lenzku kirkjurnar.
Orsakir alls þessa voru fyrst og fremst vaxandi
fátækt þjóðarinnar og einangrun í menningar-
legu tilliti, en hvort tveggja sigldi í kjölfar siða-
skiptanna og einokunarinnar. Útsýnin til um-
heimsins hafði þrengzt frá því sem var, er ísland
var hluti af hinum kaþólska heimi. Erlend áhrif
bárust nú aðeins úr einum stað, Danmörku. Sú
hnignun og þrengingar, sem einokunin leiddi
yfir jTjóðina, hlutu óhjákvæmilega að setja svip
sinn á híbýlin — svip fátæktar, fábreytni og ein-
angrunar.
Merkur erlendur fræðimaður hefur kom-
izt svo að orði, að híbýlin endurspegli í rík-
ara mæli en flestir aðrir efnislegir hlutir störf,
lífskjör, menningarástand og áhugamál þeirra,
sem í þeim búa. Eigi hann þar ekki fyrst og
fremst við ytri umgerð híbýlanna, heldur hina
innri hlið þeirra — innanbúnaðinn, húsmunina.
Þetta tvennt sé eins konar lykill eða leiðarvísir
til skilnings og túlkunar á lifnaðarháttum þess
fólks, sem hefur átt það og notað.
Allt frá því er ég á barnsaldri las lýsinguna á
þurrkdeginum á Fróðá, frásögn Víga-Glúms
sögu um farmanninh unga, sem situr í eldhúsi að
morgni dags og telgir buðk handa húsfreyjunni,
er hann dáir í leynum, og Sturlunga brá upp
fyrir mér mynd af heimasætunum tveimur, er
þvo lín sitt í Öxará, hefur mig fýst að vita betur
um daglegt líf þjóðar vorrar á fyrri tímum og
um umgerð þess daglega lífs — híbýlin. Fyrir því
er þessi bók til orðin. Mér er þó ljóst, að ekki
hefur tekizt að bregða upp nógu glöggum mynd-
um af því, sem um er fjallað. Er hvort tveggja,
að heimildir eru brotakenndar og vandi úr þeim
að vinna, svo að vel fari.“
(Híbýlahættir á miðöldum.)
4
NÝTT KVENNABLAÐ