Saga - 1999, Page 254

252
RITFREGNIR
Lýður Björnsson: ÍSLANDS HLUTAFÉLAG.
REKSTRARSAGAINNRÉTTINGANNA. Safn til iðn-
sögu íslendinga XI. Ritstj. Ásgeir Ásgeirsson. Hið
íslenzka bókmenntafélag. Reykjavík 1998. 199 bls.
Myndir, atriðisorðaskrá, nafnaskrá, efnisútdráttur á
ensku.
Viðfangsefni bókarinnar er eins og segir á bókarkápu, „Islands hlutafélag,
starfsemi þess og fyrirtækjanna sem undir það heyrðu". Önnur heiti starf-
seminnar eru „Innréttingarnar, iðnaðarstofnanirnar", „Hið íslenska
hlutafélag" eða eins og það hljómaði á danskri tungu, „Det Priviligerte
Islandske Interessentskab". Höfundur notar hins vegar mest hugtökin
„Innréttingamar og Innréttingarnar hf." Hið síðara er réttilega eingöngu
notað um hlutafélagið sjálft en hitt um starfsemina sem slíka, en hún hélt
velli þótt hlutafélagið væri leyst upp. Aðaláherslan er á síðari helming
18. aldar, en einnig er fjallað um viðreisnarhugmyndir áratuganna á und-
an sem aðdraganda að framkvæmdum á vegum hlutafélagsins.
í ritinu er hálfrar aldar starfsemi Innréttinganna rakin í allri sinni fjöl-
breytni. Frásögnin lýtur því í sumu uppbyggingu yfirlitsrits þar sem
drepið er á marga þætti og áhersla lögð á að draga fram nýja vitneskju
um iðnaðarstofnanirnar. Vikið er að eignarhaldi, hluthöfum og afkomu
þeirra, uppbyggingu rekstursins og breytingum á honum, dreifingu
framleiðslunnar, starfsliði, menntun starfsmanna sem og húsa- og tækja-
kosti. Rekstur einstakra atvinnugreina og hlutafélagsins sjálfs er hér i
fyrsta skipti „gerður upp" gagnvart hluthöfunum, Almenna verslunar-
félaginu og konungi.
Áhersluna á reksturinn má skýra út frá fyrri skrifum höfundar um Inn-
réttingarnar og orsakaskýringum sem hann varpar þar fram um endalok
þeirra. Hann fylgir eftir tilgátu sem hann setti fram um að auk ýmissa
vandkvæða sem steðjuðu að rekstri Innréttinganna hafi forráðamenn
fyrirtækisins ekki gert sér grein fyrir markaðsmöguleikum fyrir fram-
leiðsluna og þannig sniðgengið lögmál markaðarins, að fyrirtækið hafi
því í raun verið of stórt til að hafa átt möguleika á að bera sig. Þessar
skýringar hafa sagnfræðingarnir Gísli Gunnarsson og Gísli Ágúst Gunn-
laugsson tekið undir í skrifum sínum. Áður hefur þó hvergi verið tekið
sérstaklega á rekstrarmálum iðnaðarstofnananna þann tíma sem starf-
semin var við lýði.
Efnisskipan er í tímaröð og umfjöllunin byggð á tímamótum í eignai"'
haldi og rekstrarformi hlutafélagsins. Frásögn um stofnun árið 1751 og
fyrsta starfsárið er sett fram í samhengi við aðdraganda hennar. StarfS'
tíma Innréttinganna eftir það er skipt upp í þrjú megintímabil. Hið fyrsta
er 1752-64 þegar starfsemin var hvað öflugust. Annað tímabilið hefst
með yfirtöku Almenna verslunarfélagsins 1764 og lýkur þegar hluta-