Norðurland - 25.03.1983, Síða 4

Rætt við Svavar Gestsson, félags- og tryggingamálaráðherra og
formann Alþýðubandalagsins um hann sjálfan, pólitíkina fyrr og
nú, og síðast en ekki síst komandi kosningar
Ljosin á símanum hjá Sæunni, ritara félagsmálaráðherra, gióðu og blikkuðu eins og meðal geimferðastjórnstöð. Hún
stóð og talaði við einhvrn fréttamann úti í bæ, sem vildi ná í ráðherra, en hann var hins vegar að tala við einhvern enn
annan og sá þriðji beið á línunni, þannig að Ijóst mátti heita að fréttamaðurinn yrði að bíða. Og það sem verra var þó, -
það kom bersýnilega í minn hlut að bíða þar til þeir allir væru búnir að tala nægju sína. Enda var klukkutíminn minn
orðinn að þrjátíu og fimm minútum þegar ég loks komst að. En það var allt í lagi. Svavar átti tíma hjá tannlækni klukkan
fjögur og ég hafði það á tilfinningunni að það myndi ekki valda honum sárum þjáningum þótt smáfrestur yrði á þeirri
heimsókn. Eg skildi það vel, en spurði hvort hann fengi ekki smá-aukameðferð með handknúna bornum hjá tannlækn-
inum, vegna skoðana sinna á tekjuöflun þeirrar stéttar. Hann gaf lítið út á það. Hins vegar fengi hann yfir sig ítarlegan
fyrirlestur um málefni tannlækna, bágar tekjur og aðra erfiðleika, þegar búið væri að troða munninn á honum fullan af
bómull svo hann gæti með engu móti svarað fyrir sig. Og hló.
Eg hafði einhvers staðar iesið eða heyrt að Svavar Gestsson, félagsmálaráðherra, tryggingarmálaráðherra og for-
maður Alþýðubandalagsins væri ættaður úr Dölum vestur, þannig að fyrsta spurningin lá í augum uppi:
- Hvernig stendur á því, að ungur
sveinn úr Dölunum lætur heillast af
sósíalisma?
- Ég var nú ekki lengi í Dölun-
um, satt að segja. Ég var þar í fjögur
ár samfleytt, - kom þangað tíu ára
og fór 13 ára, til náms suður í
Reykjavík. Leigði hér herbergi á
Laufásvegi 65 á 110 krónur á
mánuði þrettán ára gamall; þannig
að ég var ekki lengi þar vestra.
Síðar held ég að það hafi fyrst og
fremst verið kynni mín af sósíal-
istum í þeim skólum sem ég gekk í,
og seinna við Einar Olgeirsson og
Samtök hernámsandstæðinga, sem
réðu úrslitum um það að ég gekk til
liðs við Sósíalistaflokkinn og Æsku-
lýðsfylkinguna. Annað komi ekki
til álita þá, að mínu mati.
- Þrettán ára strákur ferðu til
Reykjavíkur úr Dölunum, - en
hvaðan kemurðu þá ugphaflega?
- Ur Reykjavík. Eg er fæddur
vestur á landi og var þar til þriggja
Thor Jensen og Sveini Björnssyni á
kvöldin.
- Síðan gerist þú blaðamaður og
ritstjóri á Þjóðviljanum. Hvernig
stendur á að þú hoppar þar inn?
- Það var í beinu framhaldi af þvi
að ég hafði verið virkur félagi í
Æskulýðsfylkingunni og vantaði
sumarvinnu vorið 1964, þegar ég
lauk stúdentsprófi. Ég hafði kynnst
mjög vel framkvæmdastjóra Sósíal-
istaflokksins, Kjartani Olafssyni,
og ég man ekki betur en hann hefði
milligöngu um að ég var ráðinn á
Þjóðviljann á þeim tíma. Ég byrjaði
í erlendum fréttum en hafði þar
skamma viðdvöl og fór í innlendar
fréttir.
Síðan ætlaði ég reyndar að fara í
háskólanám, eins og aðrir ungir
menn sem höfðu lokið mennta-
skólanámi. Ég lét innritast í lög-
fræðideild Háskólans og var þar
innritaður í tvo vetur. Mér leiddist
það hins vegar ákaílega og nennti
afleysingaritstjóri sumarið 1968.
Skrifaði meðal annars flestalla
leiðara blaðsins eftir innrásina í
Tékkóslóvakíu. En við þá atburði
vildi ég ekki fara aftur út.
Síðan varð ég svo að segja inn-
lyksa á Þjóðviljanum. Ég sem sagt
var þar alveg samfleytt frá 1. júlí
1968 til 1. september 1978, að ég
lenti hér í stjórnarráðinu.
- Þingmaður og ráðherra nánast á
sama degi, ef ég man rétt.
- Ég varð þingmaður 25. júní
1978, eftir að við urðum fyrir þeim
mikla missi sem það var okkar
hreyfingu þegar Magnús Kjartans-
son veiktist mjög alvarlega. Þá var
ég settur í þetta sæti.
Það var mjög erfitt að taka
ákvörðun um að fara í sæti
Magnúsar. Tók mig satt að segja
marga mánuði að sætta mig við að
fara í framboð í þetta sæti. Bæði
undi ég mér vel á Þjóðviljanum og
hef alltaf saknað hans; að fá ekki að
Svavar Gestsson, félagsmálaráðherra.
við á árunum þar á undan og erum
að berjast við enn þann dag í dag.
Það var auðvitað ekkert einfalt
fyrir mig að setjast þarna inn. Ég var
algerlega ókunnugur stjórnkerfinu,
hafði varla komið í Arnarhvol áður
en ég varð ráðherra. Ég fann, að
fólki fannst það mjög skrítið að fá
þennan strák þarna inn í ráðuneyt-
ið-,
Eg held að ég hafi lært ýmislegt á
þeirri dvöl sem ég hafði í viðskipta-
ráðuneytinu og kynntist mjög vel
þessu verslunarkerfi sem hér ríkir.
Lagði mig satt að segja töluvert
fram um að það, enda hafði ég
gaman af verkefninu. Og ég held að
þeir forráðamenn verslunarinnar í
landinu, sem gerðu sér náttúrlega
minna en enga von um mig; láti
- Er þetta spurningin um að vinna
bakvið fundina?
- Já, ekki úr ræðustóli eingöngu,
heldur fyrst og fremst bakvið fundi.
Ég hélt til dæmis fundi með ráðherr-
um og sendiherrum EFTA-land-
anna oftar en einu sinni og oftar en
tvisvar. Og í gegnum þau kynni
gátum við unnið okkar landi þann
sess, að þessir menn treystust ekki
að ganga gegn óskum okkar þegar
bær komu fram.
- Heldurðu að þú hafir gert ein-
hverjar breytingar í viðskiptaráðu-
neytinu á þessum tíma?
- Já, ég held það. Ég held að það
sem skiptir langsamlega mestu
máli, sé að á þessum tíma var gengið
Þetta verða örlagaríkustu k
eða fjögurra ára aldurs. Var svo hér
í Reykjavík og bjó þar mjög víða; á
Langholtsveginum, Skipasundinu,
Tómasarhaganum, og herskála-
kamp eða braggahverfi, þar til ég
flutti vestur með pabba, sem
stofnaði nýbýli vestur í Dölum.
Faðir minn hafði áður verið lög-
regluþjónn hér í Reykjavík og það
fyrsta sem ég heyrði af kommún-
istum hér í þessu byggðarlagi, var að
hann hefði komist í kast við þá í
slagnum 30. mars. Þá var ég tæplega
fimm ára að aldri.
Þannjg að ég er ættaður af Vestur-
landi í marga ættliði en hef verið
langmestan hluta ævi minnar hér í
Reykjavík og átti mína bernsku hér.
- Hver eru þá fyrstu kynnin og
afskiptin af pólitík?
- Fyrstu beinu afskiptin eru þau,
að ég tók þátt í málfunda- og félags-
málastarfsemi í Gagnfræðaskólan-
um við Vonarstræti og þar komst ég
í kynni við róttæka skólafélaga
mína. Reyndar komst ég i kynni við
róttækt fólk strax fyrsta veturinn
sem ég var í gagnfræðaskóla, 13 eða
14 ára, eins og til dæmis Atla
Magnússon, sem nú er starfsmaður
á Tímanum. Við lásum saman Bréf
til Láru og vorum allra manna
róttækastir. Vorum í stríði við séra
Árelíus, eða hann átti a.m.k. í tals-
verðum vandræðum með okkur í
kristnifræðitímum á þessum árum.
Síðan gekk ég í Æskulýðsfylk-
inguna 1960, 18. janúar. Eg hafði
áður komið lítillega við í Framsókn-
arflokknum, í nokkra daga. Pabbi
var framsóknarmaður á þeim árum
og öll mín föðurfjölskylda, en ég
stoppaði þar mjög skamma stund.
Svo fór ég í Samtök hernámsand-
stæðinga.
Ég hef alltaf verið mjög áhuga-
samur um pólitík, alveg frá því ég
var barn.
- Það hefur þá verið framsóknar-
pólitík til að byrja með?
- Ekki bara það. Eg var í námi
eftir að ég kom vestur í Dali, hjá
fullorðinni konu sem heitir Stein-
unn Þorkelsdóttir og er móðir Frið-
jóns Þórðarsonar ráðherra. Ég var
hjá henni í einn eða tvo vetur og hún
var að sjálfsögðu Sjálfstæðisflokks-
maður eða studdi íhaldiðeinarðlega
og ákveðið. Þann tíma sem ég var
þar, tíu og ellefu ár, var ég auðvitað
harður stuðningsmaður Sjálfstæðis-
flokksins. Enda var ég svæfður með
því ekki; var aldrei námsmaður.
Mér leiddist alltaf í skóla og það lá
alveg beint við fyrir mig að vera í
þessu félagsmála- og pólitíska
vafstri, því þar kunni ég vel við mig
og fannst gaman að starfa.
- Latur í skóla segirðu? Mogginn
segir að þú sért útskrifaður náms-
maður úr ríki Eiríks rauða Honnecer,
Austur-Þýskalandi.
- Já, já, ég er einn af þeim. Ég var
þarna í Austur-Þýskalandi í eitt ár,
1967-68 og mér er engin launung á
vera við skrif á hverjum degi eins og
ég var um langt árabil. Svo var það
líka sú hugsun að taka við þeim
byrðum sem á herðar Magnúsar
Kjartanssonar höfðu verið lagðar.
Það var miklu meira verk en svo að
ég sæi fram úr því þrjátíu og þriggja
ára gamall, eins og ég var þá.
Ég reyndi ýmislegt til að losa mig
við þetta. Reyndi til dæmis að fá
Svövu Jakobsdóttur í fyrsta sætið,
og Eðvarð Sigurðsson, og eitt og
annað fleira reyndi ég í þá veru, en
þeim hver sem vill, hafi verið tiltölu-
lega sáttir við, að þeir fengu tiltölu-
lega skýr svör við sínum spurning-
um í ráðuneytinu, bæði já og nei
eftir atvikum. Og það er reynsla
mín, eftir að hafa verið hér í stjórn-
arráðinu í nokkuð mörg ár, að menn
vilji fá neiið hreint og skýrt frekar en
að láta draga sig langtímum saman
á óljósum svörum.
- Nú var Fríverslunarbandalagið á
þínu verksviði sem viðskiptaráðherra
og þú sóttir þar ýmsa fundi. Hver
voru kynni þín af þeirri samkundu?
- Ég get ekki neitað því, að mér
þótti það mjög spaugilegt, að ég
skyldi vera um tíma formaður
Ráðherranefndar EFTA. Það var ég
í um það bil hálft ár og kynntist
þeim mönnum sem þar voru mjög
vel. Ég reyndi að leggja mig fram
um að vinna eins vel og ég gat og
vera þó á verðbergi gagnvart því að
ekki væri verið að láta mig gera sam-
þykktir, standa að samþykktum,
eða flytja ræður sem voru kannski
meira og minna þvert á mína
sjónarmið. Heldur reyndi ég að
passa ákaflega vel allar samþykktir
til dæmis EFTA-ráðsins þennan
tíma sem ég sat þar, og ég held að
það sé hægt að kemba þær nokkuð
vel án þess menn finni þardæmi um
að EFTA-ráðið hafi lagst gegn þeim
almennu samfélagsviðhorfum sem
ég hef.
En hinu er ekki að neita, að þetta
var nokkuð sérkennilegt. Og það
athyglisverðasta var kannski það að
þarna gat maður náð dálitlum
árangri. Ég kynntist öllum ráðherr-
um EFTA-landanna persónulega,
embættismönnum, öllum sendi-
herrunum niðri í Genf.
Þegar við lögðum af stað í þessa
vinstri stjórn ’78, sem var um margt
skrítin, þá ætluðum við að leggja á
aðlðgunargjald eða framlengja að-
lögunartíma íslands að EFTA.
Menn í viðskiptaráðuneytinu á
þeim tíma töldu að það væri gjör-
samlega óframkvæmanlegt.
Niðurstaðan varð þveröfug. Við
náðum þessu fram og ekki í trássi
við EFTA, heldur með samþykki
þess. Þannig að reynsla mín er sú,
að ef mál íslands er flutt af
einhverjum þrótti og krafti á
þessum vettvangi, þá sé hægt að fá
stuðning við þau sjónarmið sem við
höfum.
frá viðamikilli könnun á vinnu-
brögðum innflutningsverslunar-
innar, þar sem fram kom að inn-
flutningur til íslands er 20% dýrari
en til annarra Norðurlanda. Og við
settum í gang verulega framhalds-
vinnu við að reyna að tryggj að þetta
héldi ekki svona áfram, bæði með
því að setja gjaldeyrisdeild Seðla-
bankans inn í verkið og fleiri aðila.
Okkur entist ekki aldur í ráðu-
neytinu til að vinna málið í botn, en
ég tel að þetta hafi verið mjög gagn-
legt.
Sömuleiðis tókst okkur á þessum
tíma að setja ný lög um innflutnings-
og gjaldeyrismál, sem ég held að
hafi verið ákaflega góð og skynsam-
leg.
Ég get svo nefnt lítið dæmi eins og
það, að við stórhækkuðum ferða-
mannagjaldeyrinn, sem varð til
þess að draga mjög verulega úr
svartamarkaðsbraski með gjaldeyri,
sem tíðkast hafði hér á landi um
langt árabil.
Þannig að það var eitt og annað
sem miðaði þarna. Við fórum langt
með frumvarp til laga um afborg-
unarkaup, og hefðu þau betur verið
sett. Núverandi viðskiptaráðherra
hefur ekki sinnt því máli, því miður.
Og við stöðvuðum lagaákvæði
sem ríkisstjórn Geirs Hallgríms-
sonar hafði sett um algerlega frjálsa
verðmyndun. Þetta eru svona nokk-
ur dæmi.
- Eftir þetta verður þú formaður
Alþýðubandalagsins og fetar þarfót-
spör stjórnmálaskörunga á borð við
Lúðvík og Einar Olgeirsson. Hvernig
leið þér þegar þú tókst við þvi
embætti? Varstu reiðubúinn, aldurs-
ins vegna og reynslunnar?
- Jaa, það veit ég nú ekki. Ætli
það? Ætli maður sé nokkurn tíma
tilbúinn til að gegna svona þýðing-
armiklu trúnaðarstarfi svo vel sé?
Ég efast um að nokkur maður gæti
nokkurn tíma svarað þeirri spurn-
ingu játandi, - að minnsta kosti
myndi ég aldrei gera það.
En þetta bar þannig að, að við
mynduðum stjórn í ársbyrjun 1980
og Lúðvík fól mér í sambandi við þá
stjórnarmyndun ýmis trúnaðarstörf
fyrir sig, sem formann flokksins.
Síðan leiddi þetta inn í þennan
farveg; bæði vegna þess að ég var
okkar efsti maður í Reykjavíkur-
kjördæmi og líka vegna þess að ég
var ráðherra. Þá þótti það eðlilegt
„Á valdatíma núverandi ríkisstjórnar hafa
nokkru sinni fyrr“.
því að ég ætlaði mér að reyna að
ljúka háskólanámi. Mér fannst
líklegra að ég gæti lokið því við þær
aðstæður sem þar voru, þar sem
maður var ekki eins á kafi í pólitík
og ég var orðinn hér. Ég var til
dæmis kominn á framboðslista hér
strax 1966 og var varaborgarfull-
trúi 1966-70, þannig að ég varð að
gera eitthvað til að ljúka einhverju
námi; koma mér frá þessum verkum
hér.
Þess vegna fór ég út, og líka vegna
þess að ég var kominn með fjöl-
skyldu; við vorum með tvö börn
hjónin, svo við ákváðum að reyna
þetta.
Þessi tími var aðdragandi hinna
sögufrægu atburða í Prag 1968. Ég
kom heim um sumarið, í lok júní, og
ætlaði reyndar út aftur. En ég settist
inn á Þjóðviljann og sat þar sem
laun verið hxrra hlutfall af þjóðartekjum en
endaði sem sagt með því að fara
fram.
Svo varð ég ráðherra, öllum að
óvörum og þá sérstaklega mér, 1.
september 1978.
- Og verður ráðherra viðskipta-
mála, eftir að hafa barist við verslun-
arauðvaldið í leiðurum Þjóðviljans
árum saman. Hvernig var það?
- Það lá fyrir að flokkurinn fengi
fjögur ráðuneyti, viðskipta-, iðnað-
ar-, samgöngu- og menntamála-
ráðuneytið. Og mig langaði í við-
skiptaráðuneytið af þessum ráðu-
neytum. Ur því ég átti aðfara í þessi
verk á annað borð, vildi ég helst fara
þangað.
Það fannst mörgum mjög skrýtið
að ég skyldi hafa mikinn áhuga á
því, en ástæðan var einfaldlega sú,
að ég vildi gjarnan vera í návígi við
þá sem við höfðum verið að berjast
4 - NORÐURLAND