Organistablaðið - 02.06.1973, Side 6

Scinni hluti MiSalda.
Á Mið-Miðöldum og Síð-Miðöldum urðu mjög miklar breytingar
á gerð orgelsins, reyndar flestar 'þær breytingar sem gerðu það að
fullsköpuðu bljóðfæri svo stóru í sixiðum að iþað hefur ihlotið heitið
Drottning hljóðfæranna. Verður nú gerð grein fyrir helztu atriðum
íþessarar þróunar.
A) Á 14. öld kemur fram hið svonefnda „Welfenbrett“ en tilgang-
urinn með því var að flytja hreyfingu nótunnar (tangentsins) til
Jiliðar. Með þessari uppfinningu var kominn grundvöllur fyrir
þróun nótnaiborðsins til þeirrar gerðar, sem við þekkjum nú.
Framan af var aðeins um neðri tangenta að ræða. Efri tangentarnir
(sem oift eru nefndar svörtu nóturnar, þótt það sé villandi) komu
fyrst til sögunnar seint á Miðöldum.
Þessi þróun nótnaborðsins hélst í hendur við gerð orgelpípanna,
sem var farið að gera misvíðar og með því lagður grundvöllur
að útvíkkun tónskalans til þeirrar stærðar sem nú þekkist. Tónslauf-
an sem fyrr var getið um, ihvarf á iþessu tímabili með gerð nýrrar
vindhlöðu, sem verður væntanlega gerð skil síðar. Um leið og
tónslaufan hvarf, hvarf einnig Jiað nótnaborð, sem aðeins voru end-
ar tónslaufanna, gerðir sem handföng. Nú var á ný hægt að leika
hraðgenga nótnaröð á orgel.
B) Elztu leifar, sem til eru af pedal eru gotneskar, frá 14. öld.
Saga pedalsins er þó eldri. Efitir því, sem næst verður komist hefur
ihann Jjróazt á eftirfarandi hátt.
Mjög snemma var farið að hafa nokkrar djúpar Bordun-pípur í
orgelum til þess að mynda langa liggjandi tóna, svokallaðan orgel-
punkt. Á jiessar pípur var ekki leikið með tangentum nótnaborðs-
ins heldur var sérsta'kur útbúnaður vinstra megin við það, sem var
•til þess gerður, að halda pípunum opnum svo ilengi sem orgelpunkt-
urinn átti að hljóma. Síðan var farið að liafa þennan útbúnað undir
nótmtborðinu og stjórna Ihonum með ’fæti. Þar með var fyrsta sporið
í sögu pedalsins komið.
Annað spor þessarar Iþróunar var að festar voru snúrur í neðstu
tangenta nótnaborðsins. 1 enda snúranna var gerð lykkja, sem hægt
var að stíga í og þar með að halda viðkomandi nótu niðri með fæt-
inum svo lengi sem orgelpunkturinn átti að haldast. Síðar voru
smíðaðir sérstakir 'tangentar í gólfinu, sem festir voru við þessar
6 organistablaðið