Organistablaðið - 01.06.1995, Síða 16
Dr Arngrímur Jónsson:
Upphaf lúthersks messusöngs
á Islandi
Fyrsta heimildin um það, sem nefna má lútherskan messusöng á íslandi og hver hafi
verið megin reglan um messusönginn, er kirkjuskipan Christians III. frá árinu 1537.
Þessa kirkjuskipan þýddi Gissur Einarsson úr danskri þýðingu, sem gjörð var 1539 og
hefir verið eignuð Peder Palladius Sjálandsbiskupi.
Kirkjuskipanin 1537 var samin á Iatínu, en það var danska þýðingin, sem lögtekin var í
Danmörku. Gissur mun hafa haft latínutextann til hliðsjónar, þegar hann þýddi úr
dönsku þýðingunni.
Þýðing Gissurar Einarssonar var lögtekin á Alþingi 1541 fýrir Skálholtsbiskupsdæmi, en
á Oddeyri árið 1551 fyrir Hólabiskupsdæmi. Þá var Jón Arason, biskup allur.
Þær heimildir, sem liggja að baki messuháttum kirkjuskipunarinnar 1537, eru rit
Lúthers um messuna: Formula missae communions frá árinu 1523 og Deutche Messe
frá árinu 1526.
I íyrra ritinu er ætlast til messu á latínu, en í því síðara er messan á móðurmáli, ætluð til
að kenna almúgafólki. Latínunni vildi Lúther halda, þótt okkur hafi stundum verið
kennt annað. Svo fór, að kirkjuskipanir ýmsar birtu bræðing Iatínu og móðurmáls í
messusöng.
Til glöggvunar á messusöngnum, má athuga dálítinn kafla úr þýðingu Gissurar um
messusönginn:
„Fyrst skal syngjast eða lesast Introitus, <er> vér köllum messuupphaf, en ekkert annað
en það, sem af skriftinni er dregið sem þau (messuupphöf, eða þeir introitusar), er falla
á sunnudögum og á Kristshátíðum, út lesnir af saltarasálmum eða skriftinni. Kyrie elei-
son með aðskiljanlegum nótum eftir tímanna mismunan, sem hér til dags hefir haldið
verið með engillegum lofsöng, Gloria in excelsis deo, hvern að presturinn byrji í latínu
eða móðurmáli, en síðan skal kórinn syngja... Alleluja, sem er æviniig raust í heilagri
kirkju, skulu piltarnir syngja með versinu fyrir utan ímuna. Síðan eftir á, í staðinn þess
er syngja plagaðist graduale, þá má syngja norrænan söng, af skriftinni dreginn, elligar
eitt graduale alleina með tveimur versum. sekventiur allar og prósur skal undan skilja
nema á 3 stórhátíðum Krists, sem er frá jólum og til kyndilmessu, Grates nunc omnes,
með þeim móðurmálssöng, sem þar með fylgir. Frá páskum og til hvítasunnu, Victime
paschali laudes, með sínum norræna söng, Kristur reis af dauða, og á hvítasunnu með
16 ORGANISTABLAÐIÐ