Organistablaðið - 01.06.1995, Blaðsíða 20

vera sinn söng engu síður en rómverska kirkjan. Kirkjusöngurinn brcyttist ekki að ráði
fyrr en með Leirárgarða-sálmabókinni og með nýbreytni, er Pétur Guðjónsen kom á um
messusöng. Einhvern tíma á þessu tímaskeiði er tekinn upp messusöngur Vibergs, er
síðan hefir haldist hér á landi með viðbótum Sigfúsar Einarssonar, sem honum var falið
að gera með handbókinni frá árinu 1934. Fram til Leirgerðar og lengur er gregorsöngur
við lýði á Islandi.
Stuttlega hefur verið tæpt á sálmum, sem sungnir voru á fyrstu áratugum siðbótar.
Lúther lagði áherslu á sálmasöng. Sálmarnir áttu þá fyrst og fremst að þjóna trúfræðsl-
unni. Þeir áttu að vera megin uppistaða ásamt „Fræðunum“ til að rótfesta trúarlærdóma
með almenningi, jafnframt því, að þeir gætu sumir hverjir þjónað sem messuþættir á
móðurmáli. Þannig eru fyrstu sálmakver á íslensku saman sett. Marteinssálmar 1555 eru
35 að tölu og eru trúfræðslusálmar, flestir, fremur en messuliðir, þótt þeir geti verið
messuliðir. Sálmakverið er bundið aftan við handbók Marteins Einsarssonar.
Sálmarnir í Gíslakveri frá 1558 eru 20 að tölu. Allir eru þeir þýddir úr dönsku, en
uppruni þeirra er latínuhymnar, þýskir sálmar og örfáir danskir. I Marteinssálmum
virðast 7 eiga uppruna í latínuhymnum, en 25 eru af þýskri rót, og er Lúther talinn
höfundur meira en helmings þeirra. Þrír sálmar eru taldir danskir að uppruna. í þessum
sálmakverum er enginn frumortur íslenskur sálmur. Þau lög, sem sungin eru við sálma
þessa, eru flest venjubundin hymnalög frá fyrri sið. Einhver lög er Lúther talinn hafa
samið, en um aðra sönglagahöfunda veit eg ekkert.
Sálmabók Guðbrands Þorlákssonar frá árinu 1589 tekur við sálmakverunum, enda hafði
Friðrik, konungur II., falið biskupnum, Gísla Jónssyni og Guðbrandi Þorlákssyni að
koma á einingu um kirkjusönginn í landinu. Þetta gerði hann með bréfi frá 29. apríl
1585. Þeir áttu að hafa samráð. Báðir hefjast þeir handa. Guðbrandur með sálmabók-
inni, en Gísli með tillögu sinni um messusöng og tíðasöng, sem nefnt var áður.
I sálmbókinni 1589 og Graduale 1594 eru tæplega 380 sálmar, sem eru nær allir þýddir.
Aðeins örfáir sálmanna eru frumortir af íslenskum skáldum. Flest þeirra voru prestar. Þar
eru tæplega 80 Iatneskir hymnar, þýddi á íslensku, og lagboðar þeirra. Allmargir þessara
hymna hafa sama lagboðann, einnig þeir, sem eru af þýskri rót og með þýska lagboða.
Sé nú litið aftur til fyrri siðar og messusöngsins, þá liggur í augum uppi, að mjög hefir
það farið eftir því, hvernig sungið var, hverjir gátu sungið. I rómversku messunni er ekki
ætlast til sálmasöngs, heldur skyldu sungnir söngþættir, bæði ordinarium og proprium,
þ.e. fastra Iiða og breytilegra liða messunnar. Allt var þetta á latínu. Nú veit enginn, að
eg hygg, hvernig messusöngurinn fór fram á venjulegum sveitakirkjum á íslandi í fyrri
sið. Ekki hef eg séð heimildir um það.
I il þess að geta sungið messuna, þurfti nauðsynlega að hafa söngbækur, graduale. Sé litið
í íslenskt fornbréfasafn og máldagar kirkna athugaðir, sem eru einstök heimild um
bókaeign kirkna, ásamt öðrum eignum kirknanna, þá sjáum við, að gradualia er alls ekki
nefnd í öllju kirkjum, og þar, sem graduale er nefnt, er það oft eitt eða tvö eintök. Þessar
20 ORGANISTABLAÐIÐ