SunnudagsMogginn - 07.11.2010, Side 20
20 7. nóvember 2010
H
raði í þróun upplýsingatækninnar er mikill og vaxandi.
Samkvæmt tölfræði Sameinuðu þjóðanna, sem talin er
hafa forspárgildi, að sögn Hauks Arnþórssonar, doktors í
stjórnsýslufræði, eru tækifæri Íslendinga í þessari þróun
bæði stór og mörg, m.a. vegna hás menntunarstigs þjóðarinnar og
annarra aðstæðna. „En samkvæmt öðrum mælingum Sameinuðu
þjóðanna eru þessi tækifæri enn illa nýtt hér á landi,“ segir Haukur.
„Til þess að raungera þessa möguleika verða Íslendingar að horfa fram
á við, þeir þurfa að skilja og ræða um tækifæri framtíðarinnar og þeir
þurfa að grípa tækifærin. Annars breytast þau í ógnanir – og kreppan,
fortíðarhyggja og röng forgangsröðun getur valdið því að svo fari.“
Haukur spyr eftirfarandi spurninga: Munu um tvö þúsund tölvu-
menn sem vinna við tölvurekstur í hinum smáu rekstrareiningum á
Íslandi missa vinnuna á næstu misserum með tilkomu gagnaveranna?
Er auglýsingamarkaðurinn að flytjast á Facebook með tilheyrandi
tekjutapi auglýsingastofa, íslenskra fjölmiðla og íslenska ríkisins? Eru
vídeóleigur að loka og mun miðlun símafélaga á afþreyingarefni flytj-
ast til i-Tunes?
Hann segir þetta dæmi um ógnanir af völdum tölvutækninnar og
þær verði fleiri. „Upplýsingatæknin og alþjóðavæðingin hefur mikil
hagræðingaráhrif, fækkar störfum og flytur þau til sigurvegaranna á
markaði.“
Hvað? „Átakspunktar þróunarinnar eru meðal annars gagnaver-
in,“ segir Haukur. „Þau munu smám saman taka að sér miðlæga vist-
un gagna og eru jafnvel þegar orðin hagkvæmari kostur fyrir fyr-
irtæki og stofnanir en eigin vélasalir. Ísland styrkir stöðu sína mikið í
þessari þróun með því að fá til sín gagnaver og nýta þannig ódýra og
umhverfisvæna orku og aðstæður til kælingar.“
Margfeldisáhrif gagnavera geta orðið mikil, að áliti Hauks, þau geta
dregið að sér erlend fyrirtæki og skapað íslenskum ný tækifæri og lega
landsins milli tveggja markaðssvæða er hagkvæm. „Þessi tækifæri
verður að nýta. En ógnanirnar eru líka fyrir hendi, stjórnmálin og
stjórnsýslan hér á landi hafa ekki alltaf fagþekkingu og framfaravilja
til að leysa málin hratt og vel og ekki er víst að vestræn stórfyrirtæki
treysti íslenskum stjórnvöldum fyrir gögnum sínum. Ljóst þarf að
vera að stöðugleiki ríki hér á landi og að alþjóðasamningar séu virtir.“
Hvers vegna? „Heimurinn er að verða einn markaður fyrir
upplýsingatækni – og hátækni og nýsköpun – að minnsta kosti hinn
frjálsi heimur. Mjög erfitt er að hólfa hann niður, til dæmis með
landamærum og reglusetningu. Á síðustu öld eignuðust Excel og
Word skrifstofumarkaðinn og búnaður, sem kemst á markað yfirleitt,
fer oftast á heimsmarkað. Þjóðlegur markaður er þó til staðar til
dæmis sem heimamarkaður búnaðar og stóru markaðssvæðin, Norð-
ur-Ameríka, Evrópa og Kína, eru að einhverju litlu leyti sérstök
markaðssvæði. En fyrirtæki sem nær árangri á einum stað er í aðstöðu
til þess að ná góðri stöðu á heimsmarkaði.“
Haukur segir hagræðingarþróunina taka til allra ríkja og fjölmörg
störf muni flytjast milli landa á næstu árum, til þeirra landa sem
standa sig best. Sú þróun verði ekki stöðvuð nema með óyndisráðum,
til dæmis því að loka ríkjum. „Til að mæta þessu þurfa ríki og rík-
isstjórnir að finna sér ný atvinnutækifæri sem byggjast á upplýs-
ingatækni, vísindum og hátækni og í því tilliti er samkeppnisstaða
ríkja ójöfn. Tækifæri Íslands eru ennþá allgóð. Þeirra ríkja sem ekki
takast á við tækifæri upplýsingatækninnar bíður samt landflótti.“
Hvar? Hér á landi þarf að verða hugarfarsbreyting, ef við ættum á
ekki að daga uppi sem verstöð, segir Haukur. „Rangar ákvarðanir
verða ekki réttlættar með kreppunni. Byggja þarf upp þá innviði sem
upp-lýsingatæknin kallar eftir, til dæmis ráðleggur Alþjóðabankinn
að tengigjald heimila sé ekki hærra en 5$ ef hámarks margfeldisáhrif
eiga að nást. Lágt tengigjald gerir heimilunum kleift að borga fyrir
innihald sambandsins og opnar þar með fyrir að íslensk heimili verði
heimamarkaður fyrir íslensk sprotafyrirtæki, sem þau eru ekki í dag.“
Hefðbundnar atvinnugreinar geta ekki skapað þann fjölda starfa
sem þarf í landið, tækniþróunin ber með sér sífellt færri störf við orku-
öflun, sjávarútveg og landbúnað, segir Haukur. „Hins vegar skapar
fjárfesting í upplýsingatækni ný störf fyrir mannauðinn í landinu og er
mjög mannaflsfrek og gæti orðið hin nýja stóriðja Íslands.“
Hver? „Vissulega snýr þetta mál að atvinnulífinu, en í vaxandi
mæli láta leiðandi stjórnmálamenn hvarvetna í heiminum þessi mál til
sín taka. Stjórnvöld þurfa að stórauka fé til rannsókna og fjárfestinga í
upplýsingatækni – og hátækni og nýsköpun – og takast á við end-
urnýjun stjórnsýslunnar. Stórfelld fjárfestingamistök urðu hjá stjórn-
sýslunni á síðustu 10-15 árum þegar stærðarhagkvæmni upp-
lýsingatækninnar var ekki nýtt og smáar rekstrareiningar ríkisins hófu
allar að byggja upp innviði sína. Kaup á vélbúnaði og rekstrarþjónustu
hefur lítil margfeldisáhrif, en kaup ríkisins á frumsömdum hugbúnaði
hafa mikil margfeldisáhrif. Fyrirtækið Hugvit er til marks um það og
sýnir að kaup á búnaði fyrir opinbera þjónustu skapa atvinnu í landinu
og útflutningstekjur. Sérhæfður hugbúnaður með innbyggða fagþekk-
ingu er framtíðin í hugbúnaði stofnana og fyrirtækja á sérhæfðum
sviðum og menntun Íslendinga og fagleg vinnubrögð styðja að þeir
semji slíkan búnað fyrir aðra. Tækifærið hefur staðið opið og gerir það
enn, en eftir nokkur ár verða alþjóðlegir hugbúnaðarpakkar til fyrir
flest sérfræðistörf.“
Hvernig? „Stjórnvöld þurfa að koma sér upp fagþekkingu á sviði
upplýsingatækni og haga mannaráðningum þannig að upplýs-
ingatækni sé ekki aukageta fyrir embættismenn sem raunverulega
sinna öðrum verkefnum að aðalstarfi. Yfirmenn tölvumála ríkisins
verða svo sannarlega að hafa fagþekkingu, ekki síður en seðla-
bankastjóri þarf að vera hagfræðingur. Þá þarf stjórnsýslan að leita
mikið meira til háskólanna um stefnumörkun á sviðinu og jafnvel til
erlendra ráðgjafa og Stjórnarráðið þyrfti að koma sér upp akademíu
eða óháðu ráðgjafateymi í upplýsingatækni, sem getur leitt stjórnmála
mennina og embættismennina í gegnum þessa miklu breytingatíma.
Samráð við hagsmunaaðila sé ágætt, en það má ekki vera eina að-
fengna ráðgjöfin,“ segir Haukur. Hann bætir við að Stjórnarráðið
myndi gjarnan nefndir um upplýsingatæknimál með millistjórnendum
ráðuneytanna. Það sé hluti af atgervisvanda Stjórnarráðsins – í stefnu-
mótun séu millistjórnendur verri en enginn, því þeir standi vörð um
þröng deildarsjónarmið sinnar stofnunar.
„Almennt er upplýsingatæknin verkfæri æðstu stjórnenda og hún
ógnar millistjórnendum og lækkar píramíða.“
Fagþekking og leiðsögn í upplýsingatæknimálum er sérstaklega
mikilvæg, að mati Hauks, ef starfsmannamál Stjórnarráðsins eru í
sjálfheldu vegna pólitískra ráðninga.“
Hvenær? Framtíðin knýr dyra, segir Haukur. Ef stjórnvöld hafa
aðgang að nægu ódýru lánsfé er sjálfsagt að takast á við kreppuna með
byggingu mannvirkja (tónlistarhúss, hátæknisjúkrahúss o.fl.), vega-
lagningu og jarðgangagerð, þótt ekki sé ljóst hver muni nota þessi
mannvirki ef fækkar hjá þjóðinni. „Þá er sennilega óhjákvæmilegt að
takast á við virkjanir og jafnvel stóriðju.“
En ef lánsfé er dýrt og Íslands bíður landflótti þúsunda eða tugþús-
unda íbúa um leið og efnahagsástandið batnar í nágrannaríkjunum, þá
er í huga Hauks ástæða til þess að takast á við þau verkefni sem brýn-
ust eru, upplýsingatækniverkefni, (og hátækniverkefni og nýsköpun).
Þau skapa flest störf, hafa margfeldisáhrif á vinnumarkaði og skapa
mest verðmæti. Á sama tíma takast slík verkefni á við nýjar ógnir
vegna alheimsvæðingarinnar og eru tækifæri Íslendinga til þess að
skapa sér nýjan starfs- og viðskiptavettvang í heimi sem breytist hratt.
Kreppan
réttlætir
ekki rangar
ákvarðanir
„Þeirra ríkja sem ekki takast á við tækifæri upplýsingatækninnar bíður landflótti,“segir Haukur Arnþórsson.
Hugmyndir að betra samfélagi
Margfeldisáhrif gagnavera geta orðið
mikil, að áliti Hauks Arnþórssonar, dokt-
ors í stjórnsýslufræði, þau geta dregið að
sér erlend fyrirtæki og skapað íslenskum
fyrirtækjum ný tækifæri. Þá er lega lands-
ins milli tveggja markaðssvæða hag-
kvæm. „Þessi tækifæri verður að nýta.“
Orri Páll Ormarsson orri@mbl.is
Morgunblaðið/Ernir
Haukur Arnþórsson er doktor í
stjórnsýslufræði og hefur rann-
sakað rafræna stjórnsýslu ís-
lenska ríkisins. Hann er stunda-
kennari við Háskóla Íslands og
ráðgjafi, en var áður forstöðumað-
ur upplýsinga- og tæknisviðs skrif-
stofu Alþingis í 15 ár og þar áður
starfsmaður Reiknistofnunar Há-
skólans.
Haukur hefur á síðustu árum
tekið þátt í evrópskum og norræn-
um rannsóknarverkefnum, en var
áður þátttakandi í norrænu og evr-
ópsku samstarfi vegna tölvumála
þjóðþinga.
Hann hefur lifandi áhuga á þró-
un upplýsingatækninnar og hvern-
ig hún breytir nútímasamfélög-
unum, einkum þegar stjórnsýslan
hagnýtir sér hana og með mótun
innviða hjá ríki og sveitarfélögum
og er einn af þeim sem trúa því að
hún hafi jákvæð áhrif á lýðræðið
og styrki stöðu almennings og
framsækinna samfélaga, ef tæki-
færin eru hagnýtt eðlilega.
Hver er
maðurinn?