Morgunblaðið - 22.03.2010, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 22. MARS 2010
Hægt er að lýsa skoðun á ritstjórnargreinum Morgunblaðsins á slóðinni http://morgunbladid.blog.is/
Jónas Hall-grímssonhafði sömu
mynd fyrir augum
og Gunnar á Hlíð-
arenda og dró
hana upp í litum
ljóðsins með stórbrotnum
hætti.
Skein yfir landi sól á sumarvegi,
og silfurbláan Eyjafjallatind
gullrauðum loga glæsti seint á
degi.
Við austur gnæfir sú hin mikla
mynd
hátt yfir sveit, og höfði björtu sval-
ar
í himinblámans fagurtærri lind.
En skáldið Jónas gleymdi
ekki náttúrufræðingnum, þótt
fegurðin tæki hann fanginn.
Hann segir:
Svell er á gnípu, eldur geisar undir.
Í ógna djúpi, hörðum vafinn dróma,
skelfing og dauði dvelja langar
stundir.
Þessi falda ógn hefur einnig
verið Gunnari Hámundarsyni
ljós, því nokkrum áratugum
fyrir hans tíð gaus „sú hin
mikla mynd“.
Eldfjöll eru ólíkindatól. En
sem betur fer hefur skilningur
á þeim vaxið jafnt og þétt. Þótt
margur vafinn sé enn um hvort
og hvenær og nákvæmlega
hvar gos kunni að brjótast
fram er mörg vissan nú einnig
fyrir hendi. Síðustu misseri
hefur margt bent til goss í
Eyjafjöllum og ráðstafanir
höfðu verið gerðar. Skjálfta-
mælar og önnur tæki vísinda-
manna studd vaxandi þekk-
ingu þeirra höfðu numið að
eldstöðin var tekin
að iða. Þótt í þetta
sinn hafi ekki verið
hægt að segja fyrir
um gosið all-
mörgum mínútum
áður en það hófst,
eins og við síðasta gos í Heklu,
var fólkið í námunda vel and-
lega undirbúið. Fumlaust gátu
menn því gert ráðstafanir, við-
búnir hinu versta og vonandi
hið besta. Þegar þessi orð eru
skrifuð hafa eldsumbrotin ver-
ið á hagfelldum stað í eldstöð-
inni og skaði lítill sem enginn,
þótt áfram verði að hafa var-
ann á.
Gosið virðist hafa orðið laust
fyrir klukkan 23.30 laugardag-
inn 20. mars. Fólk í nágrenn-
inu tók að fá símskilaboð frá
yfirvöldum á svæðinu um hálf-
tíma síðar um að rýma svæðið.
Klukkutími leið áður en nokk-
uð heyrðist í Ríkisútvarpinu
um að stóratburðir væru að
gerast. Þá voru fréttir komnar
á vefi annarra fjölmiðla fyrir
töluverðum tíma. Þarna hefur
eitthvað farið verulega úr-
skeiðis í viðbúnaði sem annars
virðist hafa verið í góðu lagi. Í
tilvikum eins og þessu á Rík-
isútvarpið ekki aðeins að vera
fréttamiðill heldur þýðingar-
mikill hlekkur í skipulagi ör-
yggismála. Er sá þáttur í raun
eina röksemdin sem enn lifir
fyrir sérstakri ríkisvernd
stofnunarinnar. Enn er í minni
að við jarðskjálftana miklu á
Suðurlandi fyrir áratug voru
útsendingar af íþróttakappleik
látnar ganga fyrir fréttum af
þeim hamförum.
Nær allir þættir við-
búnaðar vegna eld-
goss í Eyjafjöllum
gengu vel}
„Eldur geisar undir“
Í samtali við Rík-isútvarpið lýsti
einn reyndasti
jarðvísindamaður
landsins, Páll Ein-
arsson, gosi í
Eyjafjöllum sem hvellhettu í
dýnamítsprengju Kötlu í Mýr-
dalsjökli. Í sinni merkilegu
bók Jöklar á Íslandi segir
Helgi Björnsson: „Af engum
jökli á Íslandi stendur meiri
ógn en Mýrdalsjökli. Undir
honum leynist illræmdasta
eldstöð landsins, Katla, sem
hefur frá því að land byggðist
brotist 20 sinnum upp úr jök-
ulbreiðunni og valdið óhemju
jökulhlaupum sem hafa flæmst
yfir sanda, vegi, brýr, byggð
og gróið land. Gosunum fylgja
ærandi þrumur og eldingar
sem grandað hafa lífi í nálæg-
um sveitum. Mest er gjósku-
fallið fyrsta sólarhringinn en
gosin hafa staðið frá tveimur
vikum upp í fjóra mánuði. Svo
þétt hefur gjóskufallið verið
að menn hafa varla séð hver
annan þótt þeir
hafi haldist í hend-
ur, segl á skipum
600 km austur af
landi hafa orðið
biksvört, beitilönd
skemmst í Færeyjum og land
hulist ösku í Björgvin í Nor-
egi. Kötluhlaup eru með
stærstu vatnsflóðum á jörðinni
og þau, ásamt miklu öskufalli
valda því að Katla er hættu-
legasta eldstöð á Íslandi. Þeg-
ar þetta er skrifað hefur hún
beðið átekta lengur en nokkru
sinni eftir landnám.“
Þessi lýsing jöklafræðings-
ins skýrir vel, hvers vegna
Páll Einarsson tók svo til orða
sem hann gerði. Síðasta eldgos
á Íslandi sem olli ugg og skelf-
ingu var gosið í Heimaey árið
1973. Önnur gos hafa stundum
verið meðhöndluð sem fjörlegt
fréttaefni, afmarkað og hættu-
lítið. En sagan sýnir að gos
eru ekki gamanmál heldur fúl-
asta alvara og stundum mjög
fúl.
Eldgos í Eyjafjöllum
hvellhetta fyrir
Kötlu}
Katla bíður átekta
E
in af mínum eftirlætisbókum er
Skegg Dalís. Þar bregður ljós-
myndarinn Philippe Halsmann
á leik með aldavini sínum Salva-
dor Dalí og veltir upp spurn-
ingum sem Dalí svarar með yfirvaraskegginu.
Það má segja að í ólíkum formum mott-
unnar finni karlmenn farveg fyrir sköp-
unargleðina – andlitið breytist í striga.
Og ég hef fundið fyrir því undanfarna daga,
hvernig viðmót heimsins breytist, þegar mað-
ur er kominn með mottu.
Sumar konur yggla sig og líta jafnvel undan
í hryllingi ef hárin spretta óhindrað á efri vör-
inni. Aðrar ráða betur við tilfinningar sínar og
næmt fegurðarskyn og bera sig karlmann-
lega. Enn öðrum finnst karlmenn bara sætari með
mottu. Tískumeðvitað sprund benti mér á það að íslensk-
ir karlmenn væru flestir með rautt í skegginu – það gæfi
þeim yfirbragð víkinga.
En viðmótið breytist líka hjá karlmönnum. Fljótlega
eftir að ég tók ákvörðun um að raka mig en skilja eftir
hárbút undir nefinu mætti ég öðrum karlmanni með yf-
irvaraskegg á Laugavegi. Þrátt fyrir að við þekktumst
ekkert, þá kinkaði hann kolli til mín, það mátti greina
hlýju í augnaráðinu og ekki laust við að hláturinn kraum-
aði undir.
Mottan brúar gjár í þjóðfélaginu á tímum búsáhalda-
byltinga.
Þetta var fallegt augnablik í annars lokaðri veröld
karlmanna. Það veitir ekkert af að opna þá veröld upp á
gátt þegar krabbamein er annarsvegar. Á skemmtilegri
vefsíðu, karlmennogkrabbamein.is, er fróð-
leikur um það hvernig karlmenn „skoða
kroppinn sinn“. Þar eru ekki aðeins eistun
undir, heldur einnig lungu, meltingarfæri,
húð og blöðruháls.
Og til áminningar um það göngum við með
skegg.
„Ó! Þetta er það furðulegasta sem hefur
komið fyrir mig á starfsferli mínum. Blá-
stakkur sléttrakaður og hreinn,“ sagði Cook
hershöfðingi í Týnda riddaranum.
Ég verð að játa að það verður gott að losna
við hárþúfuna af andlitinu. Og ég býst við
svipaðri setningu frá konu og börnum þegar
ég birtist „sléttrakaður og hreinn“.
En svo eru til karlmenn sem bera skeggið
vel og eru blússandi af sjálfstrausti þegar þeir veifa því
framan í heiminn. „Mottan er akkeri andlitsins,“ sagði
Villi á Rauðhettu við mig í gær. Hann hefur lengi lagt
rækt við hárin á efri vörinni og heldur því raunar fram að
það hafi verið hans veganesti í heiminn. „Ég fæddist með
dökk fín hár á efri vörinni,“ sagði hann stoltur. „Pabbi
tók á móti mér. Hann er líka með mottu.“
Villi setur sig í spor föður síns og segir með djúpri
bassaröddu:
„Hann er minn!“
Villi spáir því að ekki verði aftur snúið. Skeggið hafi
haldið innreið sína í íslenskt samfélag – fyrir alvöru.
„Það voru allir með alskegg og lubba á áttunda áratugn-
um og nú er sá tími loksins kominn aftur,“ segir hann og
hlær. „Það eru allir svo asnalegir nýrakaðir.“
pebl@mbl.is
Pétur Blöndal
Pistill
Andlitið er strigi
STOFNAÐ 1913
Útgáfufélag: Árvakur hf., Reykjavík.
Ritstjórar:
Davíð Oddsson Haraldur Johannessen
Aðstoðarritstjóri:
Karl Blöndal
Útgefandi:
Óskar Magnússon
FRÉTTASKÝRING
Eftir Kristján Jónsson
kjon@mbl.is
E
yjafjallajökull gaus síð-
ast 1821-1823 þannig
að hann hvíldi sig vel
og lengi, að vísu voru
svonefnd kvikuinnskot
undir fjallinu árið 1999 en ekkert
gaus. Að þessu sinni gýs á Fimm-
vörðuhálsi, sem er hluti af sömu eld-
stöð. Ljóst er að virknin getur færst
undir ísinn með tilheyrandi flóði ef
sprungan lengist. Önnur hætta er þó
enn ófrýnilegri: Katla, skessan ægi-
lega sem svo oft hefur valdið geysi-
legu tjóni.
Enn eru á lífi Íslendingar sem
muna eftir gosinu 1918 en það eyddi
mörgum bæjum. Ef tekið er mið af
sögunni er þegar liðinn óvenjulangur
tími frá síðasta Kötlugosi og hafa Al-
mannavarnir gert miklar ráðstafanir
til að búa sig undir flóðin og ösku-
fallið.
Páll Einarsson jarðeðlisfræðingur
hefur bent á að mikil tengsl séu á
milli eldstöðvanna í jöklunum tveim
en rannsóknir bergfræðinga sýni að
ekki sé þó um sömu eldstöðina að
ræða. Kvikuinnskot undir Eyja-
fjallajökli gætu vakið Kötlu af blundi,
virkað eins og gikkur, segir Páll.
Hann minnir á að Katla hafi gosið
1823 í kjölfar Eyjafjallajökuls.
„Þetta gos er í fullum gangi núna
og við fylgjumst vel með,“ segir Páll.
„Atburðarásin getur tekið ýmsar
stefnur, þess vegna er svo mikilvægt
að fylgjast vel með öllu. Það er vel
hugsanlegt næsta þrep að Katla taki
eitthvað við sér en hún hefur ekki
gert það enn. Liðið gætu nokkrar vik-
ur eða mánuðir áður en hún gerir
það. Þrýstingur undir Eyjafjallajökli
hefur verið að aukast undanfarið,
kvika hefur verið að troða sér upp og
þá tútnar fjallið út og lyftist. Katla
verður þá fyrir hliðarþrýstingi. Frá
vísindalegu sjónarhorni er mjög for-
vitnilegt að fylgjast með þessu. “
Sagt var fyrir um Grímsvatnagos
Gosið á Fimmvörðuhálsi var
óvænt, þar munu ekki hafa verið elds-
umbrot í þúsundir ára. Einnig vakti
athygli að gosið hófst án þess að þess
sæjust strax merki á jarðskjálfta-
mælum Veðurstofu Íslands. En Páll
segir að síðustu 30 árin hafi orðið
miklar framfarir í að segja fyrir um
gos, ávallt sé þó erfitt sé spá um
Heklugos. Í reynd sé nú spáð með
einhverjum fyrirvara um allt að 70%
allra eldgosa hérlendis og varað við.
Eftir gosið í Heimaey 1973 hafi
menn fyrst farið að nota verulega
næma jarðskjálftamæla. Beitt sé
einnig GPS-tækjum og nýjum rat-
sjám sem sýni þróunina með mikilli
nákvæmni og þetta skipti ekki síst
máli þegar fólk fjalli um hættuna af
Kötlu. Mjög vel hafi tekist að segja
fyrir um þróun mála í Grímsvötnum
2004, fyrst með langtímaspá og loks
með spá um gos rétt áður en það
hófst.
„Við stöndum í allt öðrum sporum
en við gerðum fyrir bara 25 árum,“
segir Páll. Hann minnir á að þótt
Katla sé hættuleg verði Íslendingar
að sætta sig við að lifa með eldfjöll-
unum. Ekki megi gleyma að eldurinn
sem þau minna okkur stöðugt á sé
líka undirstaða einnar af stærstu auð-
lindum okkar, jarðvarmans.
Morgunblaðið/RAX
Sakleysisleg en grimm Katla „hin grimma“ í Mýrdalsjökli nýtur þess
vafasama heiðurs að vera hættulegasta eldstöð landsins.
Ertir Eyjafjallajökull
gömlu skessuna?
Eldurinn í Eyjafjallajökli minnir
okkur á grannann Kötlu. Þótt oft
gjósi fyrirvaralítið hefur ný
tækni, m.a. GPS og sérhannaðar
ratsjár, gert vísindamönnum
kleift að segja fyrir um flest gos
síðustu áratugina.
Hvað er langt milli gosa hér?
Að meðaltali líða um þrjú ár milli
eldsumbrota en um fimm ár milli
umtalsverðra gosa.
Hvers vegna gýs oft hér?
Landið liggur á „heitum reit“ á
Mið-Atlantshafssprungunni þar
sem ávallt er mikil eldvirkni.
Hve mörg virk eldfjöll eru hér?
Um 20 fjöll hafa gosið eftir að land
byggðist á 9. öld og þau eru því
örugglega virk. En alls eru eldfjöll
hér um 130.
Hvað gerist ef gýs undir jökli?
Ísinn bráðnar mjög hratt og geysi-
mikið vatnsflóð rennur til sjávar.
Það gerðist þegar Katla gaus 1918
og í Vatnajökulsgosinu 1996.
Hvað gerist þetta hratt?
Það fer eftir aðstæðum. Ef gos
yrði undir Eyjafjallajökli er hugs-
anlegt að hlaup gæti náð byggð á
aðeins 15-30 mínútum.
Hvað er vatnsmagnið mikið?
Gæti orðið allt að 30.000 rúm-
metrar á sekúndu. Það er samt
enn meira í Skaftárhlaupum.
Hvað er langt milli Kötlugosa?
Líklegt er að síðustu aldir hafi liðið
að jafnaði um 13 ár milli gosa. Nú
eru hins vegar liðin 92 ár frá síð-
asta gosi.
S&S