Organistablaðið - 01.12.1981, Blaðsíða 6

organistar í kirkjum, en smám saman fóru rómantísku tónskáldin að beita
orgelum í verkum sínum (Mahler, Saint - Saens, Janacek o.fl.) og
orgelkonsertum með hljómsveit fór fjölgandi. Meðal slíkra tónskálda má nefna
Hindemith, Poulenc, Willy Burkhard, Gunter Raphael o.fl. - Möguleikar
orgelsins fóru líka vaxandi með aukinni tækni, röddum fjölgaði, nýjar aðferðir í
„traktúr", rafknúin og pneumatísk komu til sögunnar og auðvelduðu notkun
radda og leik allan, svo að betur tókst að eftirlíkja. stóru síðrómantísku
hljómsveitunum. Talað var um „eins manns hljómsveit”.
Eftir miðjan áratuginn 1920-1930 hófst andblástur gegn risaorgelunum,
pneumatik og rafmagnstraktúr, sem þóttu hafa lítið listrænt gildi. Klassísk orgel
voru tekin upp að nýju. Þetta var kallað orgelhreyfingin eða orgelbyltingin.
Barokkorgelin voru leidd til öndvegis að nýju með sinni klassísku hljómun og
mekaníska leikmáta. Hin öfluga orgelbylting knúði fram gerbreyttan byggingar-
máta og leikaðferð. Byltingin átti upphaf sitt hjá Albert Sweitzer, en hann
fyrirleit verksmiðjuorgel. Hljómgæði endurreistu Silbermanns orgelanna í
Elsass og orgel Cavaille-Coll frá 19. öldinni voru honum fyrir öllu. Þá var
endurreisn Arp Schnitgers - orgelsins í St. Jacobi kirkjunni í Hamborg,
meistaraverki frá há-barokk tímanum ásamt nýjum skilningi ítúlkum orgelverka
Bachs, afgerandi í mótun hinnar nýju stefnu. Horfið var af þeirri braut að gera
orgel að eftirlíkingu hljómsveitar. Máltækið var: „Hverfum aftur til eiginlegs
orgels”.
Ef litið er til Svíþjóðar, og þá sérstaklega til þess tíma, þar sem ég hefi verið
þátttakandi, hefir býsna margt skeð á sviði orgellistarinnar. í æsku minni voru
orgelin yfirleitt það sem kalla mátti „kóralkvarnir", þar sem aðallega voru leikin
lög í Haeffner-stíl. Guðsþjónustu lauk þá með útgöngumarzi, sem leikinn var er
fólk gekk úr kirkju. - Allt kom til greina en mest var um ókirkjulega marza að
ræða. Hvorki prestur né organisti hafði nokkra tilfnningu fyrir kirkjulegum stíl.
Ég minnist þess, t.d., að prófastur einn í dómkirkju óskaði eitt sinn eftir
sorgarmarzi Chopins sem útspili á langafrjádegi. Organistinn andæfði í þetta
sinn en ekki veit ég hvort marzinn var leikinn eður ei.
Á þessum tíma voru orgel framleidd sem verksmiðjuiðnaður að miklu leyti,
með fjöldaframleiddum pípum, gerðum í mótum (skabelon) og raddskipan
þannig að fátt var um alikvótraddir og orgelin þvífátækaf hreimbrigðum, orgelin
voru framleidd í færibandavinnu, verksmiðjur komnar í stað verkstæða.
Orgelbyltingin hafði í för með sér m.a. að áhugi á gömlum orgelum, sem ekki
var búið að rífa niður eða endurbyggja, fór vaxandi. Hér var um orgel frá 1 7., 1 8.
og 19. öld að ræða, sem lítið hafði verið sinnt. Þau voru frá þeim tíma þegar
handverkið var í heiðri haldið og orgelin ávöxtur af þaulhugsuðu lista-handverki.
Hér kom við sögu einstakur áhugamaður, orgelfræðingurinn og læknirinn Einar
Erici, sem lét standsetja, á eigin kostnað, öll tilhæf, gömul orgel í landinu og
þetta varð til þess að Radiotjanst skrásetti stóran hluta af þessari dýrmætu
arfleifð og skipulagði innspilanir víðs vegar um landið. Ég fékk sjálfur að taka þátt
í þessu og ferðaðist fram og aftur um landið, frá Skáni í suðri til Helsingjalands í
norðri. Oft var hrein upplifun, fögur reynsla, aðspila á þessi orgel. Mörg voru þau
í lélegu ástandi en hljómuðu dásamlega vel. Á einum stað þurfti mannskap til
6 ORGANISTABLAÐIÐ