Ný saga - 01.01.1988, Side 64

Mér segir svo hugur
um ad á þessum
tíma hafi þetta
tandssvæði verið að
vissu leyti „Klondyke"
Islands, vegna þess
félagslega
hreyfanleika sem það
gerði mögulegan.
þegar hliðsjón er höfð af nið-
urstöðum af rannsóknum
Gísla Agústs Gunnlaugssonar
sagnfræðings á heimilum/
fjölskyldum á 19. öld. En þær
sýna að fjöldi heimila/fjöl-
skyldna á landinu öllu jókst
lítið fram til um 1870/1880 og
þau urðu mannfleiri.9
Á seinni hluta aldarinnar
munu þéttbýlismyndunin og
Vesturheimsferðirnar hafa
verið mikilvægastar fyrir fé-
lagslegan hreyfanleika. Milli
þessara tveggja þátta var flók-
ið gagnvirkt samband og
rannsóknir á fólksflutningum
innanlands geta einna helst
varpað á það ljósi. Það er
einkennilegt við fyrstu sýn og
þó engin tilviljun að um leið
og gríðarlegir fólksflutningar
voru til Norðausturlands
(sveitanna) og Austfjarða á
tímabilinu 1835 -1901, þá
voru Vesturheimsfarar þaðan
fleiri en af nokkrum öðrum
stað á landinu.10 Þetta mikla
rennsli af fólki austur og svo
þaðan aftur til Vesturheims
virðist vera þverstæða. Hvað
var að gerast þarna? Mér segir
svo hugur um að á þessum
tíma hafi þetta landssvæði
verið að vissu leyti „Klon-
dyke“ Islands, vegna þess fé-
lagslega hreyfanleika sem það
gerði mögulegan. Jarðir losn-
uðu vissulega þegar Vestur-
fararnir fluttu af þeim, en
þrátt fyrir það virðist samt
hafa verið erfiðleikar á að fá
jarðnæði, að minnsta kosti
sums staðar á landinu." Þess
vegna sýnist manni að þessi
þróun á Norðausturlandi hafi
ekki skipt minna máli fyrir fé-
lagslegan hreyfanleika en
flutningar fólks til þéttbýlis-
staðanna, en það er órannsak-
að mál.
Samkvæmt kenningu Gísla
Gunnarssonar væri skynsam-
legt að bera saman félagslegan
hreyfanleika fyrir og eftir
1830. Eða, til að hafa þetta
rýmra, að athuga 18. öldina
annars vegar og tímann um og
eftir miðja 19. öld hins vegar.
En hvernig skal gera svona
rannsókn? Hana má gera á
ýmsa vegu þótt allar leiðirnar
feli í sér að bera saman fæð-
ingarstétt einstaklings og þá
stétt sem hann nær eða lendir í
sjálfur. Ein aðferð er að taka
niðja einhvers manns fyrir og
athuga ættlið fyrir ættlið
hvernig niðjarnir dreifast í
atvinnu- eða félagsstéttir.12
Þannig má sjá stéttarlega þró-
un frá einum ættlið til annars.
Aðrar aðferðir byggjast á því
að velja úrtök af mannfjöldan-
um og eru þær hygg ég betri
og áreiðanlegri. Þá eru fyrst
valdir þeir sem eiga að lenda í
úrtakinu og síðan verður að
skoða æviferil þeirra til að sjá
til hvaða stéttar á að flokka þá.
Síðan má velja um tvennt:
bera stéttarstöðu þeirra saman
við stéttarstöðu barna þeirra
(jafnvel um fleiri ættliði) eða
bera saman stéttarstöðu þeirra
við stéttarstöðu föður þeirra.13
Önnur leið byggir á því að
nota úrtök eða að velja úrtak-
ið úr ákveðnum stéttum og
komast þannig hjá því að
þurfa að byrja að finna fæð-
ingarstéttina. Fleiri aðferðir
kunna að vera til þótt ég láti
nægja að nefna þessar sem
dæmi.
Hvaða aðferð sem notuð er
þá verður naumast komist hjá
því að notast við ættfræðirit,
vilji menn spara sér tíma og
fyrirhöfn. Eins og sagnfræði-
rit eru íslensk ættfræðirit
mjög misjöfn að gæðum og
frágangi, enda samin í mis-
munandi tilgangi. Þau eru
alltof sjaldan samin þannig að
sagnfræðingar geti haft af
þeim full not og er einna verst
þegar ekki er samræmi í þeim
upplýsingum sem fram koma,
heldur tilviljun látin ráða
hversu miklar upplýsingar eru
um hvern og einn.14 En þótt
þau séu misjöfn má oftast nota
þau sem undirstöðu af því að
þau segja alltaf til um skyld-
leikann.15
FRÁ
BÆNDASAMFÉLAGI
TIL ÞÉTTBÝLIS OG
SJÁVARÞORPA:
NIÐJAR HJÁLEIGU-
BÓNDANSOG
STÓRBÓNDANS
Til að sýna hvernig fram-
kvæma má svona rannsókn og
sjá hvað hún getur sagt um
hreyfanleika milli stétta ákvað
ég að taka tvö lítil dæmi og
rekja niðja tveggja manna. Til
að reyna að sjá sem best
hreyfanleikann ákvað ég að
rekja frá mönnum með gjör-
ólíka stéttarstöðu: einum
eignalitlum bónda og einum
ríkum landeiganda. Eftir
nokkra athugun á ættfræði-
bókum varð niðurstaðan sú
að rekja frá Kjartani Jónssyni
(f. 1775, d. 1856), bónda á
Króki í Villingaholtshreppi,
og frá Boga Benediktssyni (f.
1771, d. 1849), bónda á Staðar-
felli og faktor. Bogi var stór-
eignamaður og er einna kunn-
astur fyrir Sýslumannaxfir
sínar (5 b., Rv. 1881- 1932).
Kjartan var hins vegar efna-
lítill bóndi sem sjá má af því að
62