Ný saga - 01.01.1988, Blaðsíða 82

Gísli Ágúst Gunnlaugsson
öld. Þeir hafa þó byggt rök-
semdafærslu sína á öðrum
grundvelli en Macfarlane.
Vestur-þýski sagnfræðingur-
inn Peter Borscheid hefur
haldið því fram að ástin
hvorki kvikni né dafni án þess
að hún sé ræktuð. Til þess að
svo megi verða krefjist hún
tíma — þ.e. tómstunda. Þar
sem lífsskilyrði almennings í
þýsku ríkjunum hafi verið
það erfið á 19. öld voru þessar
aðstæður ekki fyrir hendi.
Þess vegna réðu efnahagslegar
forsendur að verulegu leyti
makavali. Hin rómantíska ást
fylgdi, að mati Borscheids, í
kjölfar bættra lífskjara í lok
síðustu aldar og á þessari öld.15
Af framansögðu er ljóst að
erlendir sagnfræðingar og fé-
lagsvísindamenn eru nokkuð
á öndverðum meiði um það
hvenær „ást“ í nútímamerk-
ingu hugtaksins ruddi sér til
rúms sem grundvöllur hjú-
.
Lágstéttirnar vildu einnig njótast.
skaparstofnunar. Sumir telja
að það hafi verið fyrir 200 -
250 árum, aðrir mun síðar.
Um ástæður þessa eru einnig
skiptar skoðanir. Flestir
þeirra höfunda sem hér hefur
verið vísað til eru þó sammála
um það að í bændasamfélag-
inu réðu önnur atriði en ást —
einkum þá efnahagslegar for-
sendur — mestu um hjúskap-
arstofnun og makaval.16
Franski sagnfræðingurinn
Philippe Ariés hefur orðað
þetta svo að fjölskyldan hafi
fyrr á öldum ekki gegnt neinu
tilfinningalegu hlutverki.
Þetta þýði ekki að ástin hafi
ekki verið til staðar. Þvert á
móti megi oft greina merki
hennar þegar við trúlofun,
venjulega þó nokkru eftir gift-
ingu, þegar hún hafi vaxið og
dafnað af samlífi hjóna. Hann
bendir þó á að hið mikilvæga
sé, að kærleikur milli hjóna,
eða foreldra og barna, hafi
hvorki verið nauðsynleg for-
senda fyrir tilveru fjölskyld-
unnar né því að jafnvægi héld-
ist innan hennar. „Þess vegna
var það einungis jákvætt ef
ástin fylgdi með í kaupbæti."17
HAFÐI „ÁST“
ÁHRIF Á MAKAVAL
Á ÍSLANDI Á 18. OG
19. ÖLD?
A grundvelli umfjöllunar-
innar hér að framan er rökrétt
að spyrja hvort ást hafi verið
forsenda hjúskaparstofnunar
á íslandi á 18. og 19. öld. Með
„ást“ í þessu sambandi er þá
átt við „rómantíska ást“, sam-
kvæmt skilgreiningu Stones
sem fyrr var að vikið.
A það hefur verið bent að
hjónabandsmöguleikar á Is-
landi hafi allt fram á síðustu
áratugi 19. aldar verið háðir
aðgangi að jarðnæði.18 Út frá
þessu er líklegt að efnahagsleg
sjónarmið hafi ráðið miklu
um makaval fyrr á öldum.
Hinn mikli aldursmunur sem
oft var á hjónum á Islandi gæti
bent til hins sama. Þótt á
grundvelli slíkra óbeinna
upplýsinga mætti e.t.v. leiða
líkur að því að ástin hafi ekki
verið í öndvegi þegar stofnað
var til hjónabands á Islandi á
18. öld og fyrri hluta 19. aldar,
væri niðurstaðan harla óáreið-
anleg. Á grundvelli þessa má
þó setja fram þá tilgátu að
önnur sjónarmið en ástin,
hafi ráðið mestu um hjóna-
bandsstofnun, þótt leita verði
haldbetri heimilda til að svara
spurningunni.
Fyrsti kaflinn í riti Björns
Halldórssonar í Sauðlauksdal
um Atla, sem út kom 1780,
fjallar um það þegar Atli vill
leita ráðs og kvongast. Hann
kemur að máli við húsbónda
sinn og greinir honum frá
þessu. Aðspurður kveðst
hann þegar hafa í huga „kvon-
arefni", Arnbjörgu, sem var
vinnukona á sama bæ. I tilefni
af þessu mælir bóndi: „Gott
er það að þið þekkist fyrr en
þið gangið að eigast en segja
máttu mér hvort einsaman til-
hneiging ræður fyrir þig eður
meiri skynsemi.“ Þegar Atli
hefur talið kosti Arnbjargar
og biður bónda um vitnisburð
um hana segir bóndi: „Vel má
hún fá hjá mér þennan vitnis-
burð allan, sem þú barst
henni, og er það vel að þú
gengst fyrir því en fylgir ekki
einni saman fýsn þinni.“19
Meðal þeirra kosta sem Atli
taldi Arnbjörgu til tekna voru
þeir að hún væri góð vinnu-
kona, þrifin, nýtin og spar-
söm. Hún væri trú og holl í
þjónustu, hlýðin, viðfeldin og
sveigjanleg í geði, ráðvönd og
guðhrædd.20 Þetta gerði hana
að álitlegu konuefni í hans
augum og húsbóndanum féll