Ný saga - 01.01.1995, Síða 75

Sigfús Haukur Andrésson
Almenna bænarskráin,
tveggja alda afmæli
þessu ári (1995) er tveggja alda af-
mæli almennu bænarskrárinnar, sem
var fyrir margra hluta sakir harla sér-
stætt og merkilegt plagg.* Hún er dagsett á
Alþingi við Öxará 24. júlí 1795 og sett fram
sem allsherjar kæruskjal íslendinga til kon-
ungs yfir takmörkuðu verslunarfrelsi og af-
leitum viðskiptakjörum. Var ástandinu lýst af
miklum tilfinningahita og beitt orðalagi, rök-
semdum og aðferðum sem áttu sér engar hlið-
stæður við aðrar bænarskrár landsmanna til
konungs, og gengið var svo langt að gefa hana
út á prenti. Jafnframt var farið fram á fullt
verslunarfrelsi við utanríkisþjóðir og ýmsar
fleiri umbætur á verslun landsins.
Konungsverslun breytt í fríhöndlun
Með konunglegri auglýsingu 18. ágúst 1786
og ýtarlegri tilskipun 13. júní árið eftir var
íslenska verslunin gefin frjáls þegnum kon-
ungs í Danmörku, Noregi og hertogadæmun-
um Slésvík og Holtsetalandi, að ógleymdum
íslendingum sjálfum. Hefur þetta hálffrjálsa
verslunarfyrirkomulag löngum verið kallað
fríhöndlun. Fram að því, eða síðan 1602, hafði
íslenska verslunin verið algerlega einokuð og
oftast seld einkaaðilum á leigu en rekin sem
ríkiseinokun eða svonefnd konungsverslun
árin 1759-63 og 1774—88. Á dögum konungs-
verslunar síðari kom m.a. að fullu til fram-
kvæmda sú breyting, sem hafði byrjað nokkru
áður sunnanlands og vestan, að starfslið versl-
unarinnar var almennt látið búa í landinu árið
um kring í stað þess að koma með skipunum
um vorið og hverfa á brott á haustin, eins og
gerst hafði lengst einokunar.
Jafnframt því sem konungsverslunin síðari
var lögð niður (sem gerðist aðallega vorið og
sumarið 1788) voru kaupmönnum hennar eða
öðrum helstu starfsmönnum á hinum 25
verslunarhöfnum landsins seldar verslanir þar
með mjög vægum lánskjörum og skipum kon-
ungsverslunar skipt milli þeirra fyrir gjafverð,
gegn því að þeir rækju stöðuga verslun á ís-
landi a.m.k. þar til þeir hefðu greitt að fullu
skuldir sínar við konung.1
Nýlendusnið og
selstöðufyrírkomulag
Upphaflega var svo til ætlast að þessir nýju
sjálfseignarkaupmenn, sem voru yfirleitt
danskir en höfðu búið misjafnlega lengi á ís-
landi, yrðu þar áfram og mynduðu kjarna inn-
lendrar verslunarstéttar. Niðurstaðan varð
hins vegar sú, að þeir settust nær allir að í
Kaupmannahöfn og ráku verslanir sínar á ís-
landi þaðan sem svonefndar selstöðuverslan-
ir.
Pessi ráðabreytni kaupmanna stafaði ekki
einungis af því að þeir undu hag sínum illa á
íslandi. Samkvæmt fyrrnefndri verslunartil-
skipun mátti kaupmaður á íslandi ekki reka
neina beina verslun við lönd utan Danaveld-
is, nema þá í félagi við þekkta kaupsýslumenn
í einhverri af verslunarborgum Danmerkur,
Noregs eða hertogadæmanna. Og til íslands-
siglinga mátti eingöngu nota skip í eigu þegna
Danakonungs.2 Vegna þessa nýlendufyrir-
komulags á verslun landsins var það yfirleitt
hagkvæmast kaupmönnum að láta faktora
(verslunarstjóra) annast verslanirnar á íslandi
en búa sjálfir í Kaupmannahöfn, sem varð
73