Ný saga - 01.01.1997, Blaðsíða 62

Gunnar F. Guðmundsson
Það var
vandfaríð
einstigið milli
okurs og lög-
mætra tekna
Mynd 4. Kaleikur
frá Grund i Eyjafirði.
Verndarmanni
kirkju var skylt að
halda henni við og
kaupa til hennar
bækur, helgimuni
og annan nauðsyn-
legan búnað.
gerð sú hin ranglega, sem hér er á landinu.
Pér biskuparnir heimtið tíund af sylgjum
og silfurbeltum, koppum og keröldum og
öðru dauðu fé, og undra ég mig, hví lands-
býið þolir yður slíkar óhæfur, og gerið eigi
norræna tíund aðeins, þá sem gengur um
allan heiminn og ein saman er rétt og lög-
tekin.22
Segja má að hér hafi Loðinn leppur seilst
langt yfir skammt í gagnrýni sinni. Fjórum
árum fyrr höfðu Magnús konungur Hákonar-
son og Jón rauði erkibiskup gert með sér
samkomulag sem ásamt öðru fól í sér nýjar
reglur um tíund. Par var kveðið svo á að tíund
skyldi greidd af
garðaleigum, ölgögnum, mylnum og bað-
stofum, brauðofnum og skógarleigum, salt-
kötlum, netjum og nótum að sá er byggir
þessa hluti greiði tíund óskerða af leigum.
En hinn er leigir sér framleiðis til afla, taki
fyrst af það allt er hann leggur til og kostar
og tíundi síðan af afla sínum.23
Enda þótt hér hafi verið um „dauða“ hluti að
ræða, mátti nota þá til að skapa verðmæti,
sem þá voru tíundarskyld, og einnig leigutekj-
ur eigandans. Jafnframt mátti líta svo á að
dauðir hlutir væru tíundarskyldir ef þeir
höfðu borist eiganda sínum sem greiðsla fyrir
unnið verk. Það var vandfarið einstigið milli
okurs og lögmætra tekna. Heilagur Tómas
hefði trúlega ekki gert aðrar athugasemdir
við samkomulagið en þá að tíund ætti að
greiða af heildartekjum en ekki að frádregn-
um kostnaði.24 En hvernig sem tíundinni var
háttað í hverju landi, skyldi ávallt haft í huga
að hún væri með einhverjum hætti ávöxtur
guðs gjafa.
Tíundin höfðingjum í hag?
íslendingar voru fyrstir þjóða á Norðurlönd-
um til að lögfesta tíund. Hvaða fleiri skýring-
ar á þeirri „jartegn" koma til greina en sú sem
Ari fróði gat um í upphafi þessa máls? Kon-
rad Maurer taldi líklegt að tíundin hefði kom-
ið í stað hoftolla í heiðnum sið. Ef þetta er
rétt tilgáta, hefur tíundin varla verið nein rót-
tæk nýjung þó að gera megi ráð fyrir að mun-
ur hafi verið á greiðslubyrði þar sem hoftoll-
ur er talinn hafa verið nefskattur, en upphæð
tíundar fór eftir efnahag.25 Annar fræðimaður,
E.O. Kuujo, gat sér til um að páfinn hefði
hvatt Gissur ísleifsson til að fá tíund lög-
leidda á íslandi. Áhrifin væru a.m.k. ekki
komin frá Liemar erkibiskupi í Hamborg-
Brimum, stjórnsetri kirkjunnar á Norður-
löndum, því að maður sá hefði á þeim tíma
verið í banni páfa.26 Þessa hugmynd má til
sanns vegar færa. Varla verða bornar brigður
á að Gissur hafi farið á fund páfa, og hér á
landi komst á fjórskipting tíundar (quadripar-
titio) í samræmi við þá stefnu sem páfarnir
voru talsmenn fyrir. Sama gerðist síðar í Nor-
egi, en í Danmörku og að nokkru leyti í Sví-
þjóð var tíundin þrískipt (tripartitio), senni-
lega að enskri fyrirmynd.27
Algengasta skýringin á greiðri lögtöku tí-
undar er þó sú að hún hafi verið veraldlegum
höfðingjum, einkum kirkjubændum, til hags-
bóta því að þeir hafi fengið helming tíundar,
það er kirkju- og preststíund, til ráðstöfunar
og aukið með þeim hætti völd sín og áhrif.28
Tíundin hefur áreiðanlega létt undir með
kirkjubændum fyrstu árin á meðan kirkju-
skrúð var fábrotið og í þeim tilvikum þegar
prestar voru varla meira en matvinnungar hjá