Siglfirðingur - 06.08.1955, Blaðsíða 2

2
SIGLFIRÐINGUR
sem liðin eru síðan farið var að
nota þetta veiðarfæri hér við land,
hafa rerið gerðar á því iniklar endur
bætur, oa einnie á nótabátunum,
sem lierpinótinni er kastað úr. Þá
hefur oa hringnótin, sem er afbrigði
hrepiaótarinnar, einnig reynst vel,
og mjög rutt sér til rúms hin síðari
ár, svo að meginn hluti þeirra skipa,
sem gerður er út á síldveiðar fyrir
Norðurlandi er búinn hringnótum.
Flest nota hringnótaskipin sérstak-
an nótabát til að kasta nótinni úr,
nema m.s. Fanney, sem kastar nót-
inni af sérstökum pali aftan á skip-
inu eins og tíðkast hjá sildveiði-
skipum á vesturströnd Ameríku. —
Fanney er eign S.R. og Fiskimála-
sjóðs, smíðuð 1945 með amerísku
lagi síldveiðiskipa undir eftiriti
Ingvars Iíinarssonar, sem var fyrsti
skipstjóri á skipinu og sannaði, að
hér mátti veiða með þessari aðl'erð.
, Segja má, að síldveiði Islendinga
sjálfra hefjist ekki fyrir alvöru, fyrr
en skömmu eftir að Norðmenn fóru
að beita herpinótinni við veiðarnar
hér við land. Fyrstu tilraunirnar með
herpinótaútgerð gerðu Ágúst Flygen-
ring og bræðurnir Sveinn og Jón
Einarssynir 1906.
Tveir fyrstu togararnir fóru á
síldveiðar 1908 og voru þeir skip-
stjórar Halldór Kr. Þorsteinsson og
Hjalli Jónsson.
Á næstu árum voru þeir helztu
brautryðjendur í síldárútgerð Thor
Jensen, Otto Tulinius, Elías Stefáns-
so,n, Ásgeir Pélursson, Ole Tynes,
Helgi Hafliðason og Ragnar Ólafsson.
Síðar komu til sögunnar Óskar Hall-
dórsson og Ingvar Guðjónsson og
margir fleiri. Þegar farið var að nota
lierpinótina almennt við veiðarnar
varð afiinn svo mikill, að ekki var
hægt að hagnýta hann allan til sölt-
unar og frystingar. Til þess þurfti
að grípa til sömu ráða hér og annars
staðar, þar sein líkt stóð á, að liag-
nýta mikinn liluta aflans í síldar-
bræðslustöðvum og vinna þar úr lion-
um lýsi og mjöl.
Norðinaðurinn Thormod Bakkevig
setti upp fy.rstu dúkapressuna til
vinnslu bræðslusíldar 1908, og árið
1910 kom, liann og þýskt-norkst fé-
lag, sem Anton Brobakke veitti for-
stöðu, upp fyrstu síldarbræðslu-
..stöðvumim hér á landi i Siglufirði.
• Þessar , fyrstu bræðslustöðvar voru
.Útbunar dúkapressuin og voru af-
kastaJitlar og seinvirkar. Árið 1911
voru einnig starfræktar hér tvær
hræðslustöðvar í skipum, önnur
norsk en hin dönsk.
Árið 1910 hafði amerískt félag,
sem bjó til síldarbræðsluvélar, sent
þýskan verkfræðing, M. J. Schretzen-
meyer, til Noregs og stjórnaði hann
þar byggingu á fyrstu síldarverk-
smiðjunni, sem byggð var með sjálf-
virku áframihaldandi vinnsluaðferð-
inni. Þessi maður stóð síðar fyrir
byggingu Krossanesverksmiðjunnar
árið 1913, og var það i'yrsta síldar-
verksmiðjan, sem reist var hér á
landi, sem vann með amerísku að-
ferðinni.
Siðan var Sohretzenmeyer leiðbein
andi við byggingu og endurbætur
flestra síldarverksmiðja, sem byggð-
ar voru hér á landi fram til ársins
1930, þar á meðal fyrstu síldarverk-
smiðju rikisins, sem reist var á
Siglufirði 1929—’30 undir yfirstjórn
Guðmundar Hlíðdals verkfræðings.
Fyrstu síldarverksmiðjurnar, sem
voru eign innlendra félaga, Andvara
á önunílarfirði og Kveldúlfs á Hest-
eyri, voru byggðar árin 1925 og 26
upp úr hvalveiðistöðvum, sem Norð-
menn höfðu byggt á sínum tíma.
Höfuðatvinnuvegir Islendinga urðu
fyrir miklum áföllum á fyrstu árun-
um eftir fyrri heimsstyrjöldina, sök-
um verðhruns, sem fylgdi í kjölfar
styrjaldarinnar.
Verðfallið kom fyrst fram á salt-
síldarframleiðslunni 1919 og urðu
íslendingar þá fyrir mjög miklu
tjóni af þeim sökurrr. Á jiessiim árum
var þegar vel aflaðist saltað meira
af síld, en hinn' takmarkaði mark-
Síldarverksm. ríkisins, Siglufirði
aður-þoldi, m.a. vegna þess, að lítið
annað var hægt að gera við aflann,
en að salta liann í tunnur, því að
magn það, sem íshúsin og hinar fáu
síldarbræðslur gátu hagnýtt var svo
lítið, sólarhrings afköst þeirra allra
tii samans aðeins 3000 mál samtals.
Þar við bættist, að síldarbræðslurnar
voru eign útlendinga og sátu þeir
oft fyrir viðskiptum.
Af þessum sökum urðu bestu afla-
árin á s.íldveiðunum stundum mestu
Itapárin hjá íslenzkum síldarútvegs-
mönnum. Var talið, að aðstaða sú,
sem Norðmenn liöfðu hér á landi til
þess að nota ísl. hafnir og land-
stöðvar, sem bækistöðvar fyrir síldar
útgerð sína hér við land, ætti megin
þátt í því að eyðileggja afkomu Is-
lendinga sjálfra á síldveiðunuin.
Með fiskveiðalöggjöíinni frá 1922
var útlendingum bannað að hafast
hér við í landi eða höfnum til þess
að reka þaðan fiskveiðar utan land-
helgi. Þó nutu danpkir ríkisborgarar
jafnréttis við landsmenn skv. sam-
bandslögunum, og heimilað var að
veita ríkisborgurum annarra þjóða
undaniþágu frá lögunum skv. milli-
ríkjasamningum.
Til þess að fá lækkun á innflutn-
ingstolli á íslenzku saltkjöti í Noregi
voru slíkar undanþágur veittar til
löndunar á takmörkuðú magni
bræðslusíldar úr norskum skipum.
Vöktu þessar undanþágur mikla
óánægju íslenzkra útgerðarmanna. —
Síldareinkasala var stofnuð skv. lög-
um árið 1928 en varð gjaldþrota
1931. Síldanútvegsnefnd hefur starfað
síðan 1935 og haft með höndum
sölu saltsíldar og hefur salan yfirleitt
tekizt vel. Formenn nefndarinnar
hafa verið Finnur Jónsson, Sigurður
Kristjánsson og Jón L. Þórðarson.
Óskar Halldórson hélt því fram í
ítarlegri blaðagrein í dagblaðinu
„Vísi“ vorið 1924, að bezta ráðið til
þess að Iosa síldarútveginn undan
yfirráðum útlendinga og efla atvinnu
í landinu, væri að ríkið setti á stofn
Síldarverksmiðjur og léti starfrækja
þær. Taldi Óskar, að einstökum
ínönnum eða félögum væri ofvaxið
að leggja fram svo mikið fé sem
þyrfti til byggingar verksmiðjanna.
Hinsvegar ætti útgerð einstaklinga
að halda áfram að afla síldarinnar
fyrir eigin reikning. Bæði útgerðar-
menn og sjómenn myndu stórhagn-
ast á rekstri verksmiðjanna, ef þær
yrðu reistar. Síldin væri mesta verð-
mæti, sem Islendingar ættu kost á
að liagnýta sér.
„Síldarverksmiðjurnar eiga hæði
sína góðu og slæmu tíma,“ sagði
Óskar, en þær geta orðið að ómetan-
legu gagni fyrir þjóðina. Vann Óskar
síðan aö íramgangi málsins á marg-
víslegan hátt. Hann fékk marga
áhrifamenn il fylgis við málið. Þar
á meðal Magnús Kristjánsson, alþ.m.,
sem bar fram þingsályktunartillögu
á Alþingi 1927 „um rannsókn á
kostnaði við að byggja fullkomna
síldarverksmiðju á hentugum stað á
Norðurlandi". Tillagan var samþykkt
nær einróma. Þegar til framkvæmda
á henni kom, var Jóni Þorlákssyni
falin rannsóknin. Leysti hann hana
hæði fljótl og vel af hendi.
Á Alþingi árið 1928 fluttu þeir
Erlingur Friðjónsson og Ingvar
Pálmason frumvarp um stofnun
síldarbrseðslustöðvar á Norðurlandi.
Frumvarpið náði samþykki og not-
aði Tryggvi Þónhallsson, atvinnu-
málaráðherra, heimild Alþingis til
að láta reisa fyrstu síldarverksmiðj-
una á árunum 1929—’30 í Siglufirði.
Forstöðunjaður byggingarinnar var
Guðmundur Hlíðdal verkfræðingur,
og aðalaðstoðarmaður hans Schretz-
enmeyer, sem áður getur.
Stofnkostnaður verksmiðjunnar
nam um kr. 1.460.000,00 auk lóðar,
sem Siglufjarðarkaupstaður lagði til.
Afköst verksmiðjunnar voru fyrsta
sumarið í um 1700 mál, en það tókst
að auka þau i 2300 mál á sóiarhring,
þegar hún var komin i fullt lag.
Fyrsta stjórn verksmiðjanna var
skipuð árið 1930, og var Þormóður
Eyólfsson, ræðismaður, fonnaður
hennar, Óscar Ottesen, norskur mað-
ur, sem verið hafði framkvæmda-
stjóri við verksmiðju Dr. Pauls í
Siglufirði, varð fyrsti framkvæmda-
stjóri Síldarverksmiðja ríkisins. Var
það verksmiðjunum mikið lán, að
hann valdist í það starf.
Á fyrsta starfisári verksmiðjanna
féll verðið á síldarlýsi um 2/3 hluta.
Hélzt þetta lága verð á síldarlýsinu
fram til ársins 1935, að verðið fór
aftur að liækka á lýsinu. Var verðið
á bræðslusíldinni á þessum árum
ekiki nema kr. 3,00—4,50 og lengst
af aðeins kr. 3,00 málið.
Verðfallið á síldarlýsinu 1930 hafði
komið svo hart niður á síldarverk-
smiðjunum, að erlendur eigandi
tveggja þeirra varð gjaldþrota og
eigandi hinnar þriðju Dr. Paul liætti
starfrækslu og seldi Síldarverksmiðj-
um ríkisins verksmiðju sína árið
1933. Hafði Bjarni Snæhjörnsson
fengið samþykkta heiinild um kaup-
in á Alþingi og Magnús Guðmunds-
son, atvinnuniálaráðherra ákveðið- að
nota heimildina. Fyrsta Síldarverk-
smiðja ríkisins reyndist strax ómiss-
andi stoð fyrir síldarútveginn og
þrátt fyrir verðfallið á síldarlýsinu
bar verksmiðjan sig fjárhagslega. —
Varð þetta til þess, að haustið 1933
samþykkti Alþingi með samhljóða
atkvæðuin lög um heimild fyrir ríkis
stjórnina lil þess að reisa nýja síldar
verksmiðju á vegum ríkisins á Norð-
urlandi. Magnús Guðmundsson ákvað
að nota lieimild Alþingis og fól
þeim Guðmundi Hlíðdal og Geir
Zoega yfirstjórn byggingar verk-
smiðjunnar. Verksmiðja þessi var
reist árin 1934—’35 og nefnd S.R.N.-
verksmiðjan.
Nú hófust innlend félög einnig
handa um byggingu nýrra síldar-
verksmiðja. Á Dagverðareyri var
byggð ný verkismiðja upp úr gamalli
Síldarbræðslustöð, sem þar hafði
verið. Djúpavík h.f. reisti síldar-
verksmiðju við Djúpavtk í Reykjar-
firði, og Kveldúlfur h.f. síldarverk-
'Smiðju á Hjalteyri vð Eyjafjörð.
S.R. keyptu liinar gömlu verk-
'smiðjur á Sólhakka og Raufarliöfn
árið 1935. Það ár var liafn vinnsla
á karfa lijá S.R. í allstórum stíl. Var
unnið úr karfanum lýsi og mjöl og
vítámínlý.si úr lifrinni. Átti Þórður
Þorbjarnarson, fiskifræðingur, mikinn
þátt í því, að þessi vinnsla var hafin.
Kæliþró til síldargeymslu var hyggð
í Siglufirði árið 1937, skv. tillögu
Gísla Halldórssonar, verkfræðings,
þáverandi framkvæmdastjóra verk-
smiðjanna, en ekki hafa þær tilraun-
ir, sem gerðar hafa verið til geymslu
á kæjdri síld í þrónni tekizt vel.
Bjarni Snæbjörnsson, t'lutti 1937
frumvarp á Alþingi um nýja 5000
mála Síldarverksmiðju á Raufarhöfn
sem náði samþykkt með þeirri breyt-
ingu, að helmingur afkastaaukning-
arinnar skyldi koma á Siglufjörð.
Afköst S.R.N. verksmiðjunnar voru
aukin um 2500 mál fyrir síldarver-
tíð 1938 skv. þessari lieimild, sem
Haraldur Guðmundsson, atvinnu-
málaráðherra ákvað að nota. — Hafði
Jón Gunnarsson yerkfræðingur, fram
kvæmdastjóri verksmiðjanna yfir-
stjórn byggingaifiu.inkvæmdanna með
höndum, eins og endranær, meðan
hann var frainkræmdasljóri verk-
smiðjanna.
Á Alþingi 1940 var samþykkt frum-
varp Ólafs Thors atvinnumálaráð-
lierra um heimild til stækkunar
Raufarhafnarverksmiðjunnar upp í
5000 mála afköst á sólarhring og
stækkun Dr. Paulsverksmiðjunnar um
2500 mál. Áður höfðu miðstjórnir
Sjálfstæðisflokksins og Alþýðuflokks-
ins lýst fylgi við þessar framkvæmd-
ir.
Þrátt fyrir það, að framkvæmda-
stjóri og stjórn verksmiðjanna sækti
það mjög fast, að notuð yrði heimild
Alþingis til þess að reisa hina nýju
síldarverksmiðju á Raufarhöfn, varð
á því nokkur dráttur vegna þess, að
töf varð á því að lán fengist til
framkvæmda. Einnig skorti innflutn-
ingsleyfi á nauðsynlegum tækjum og
byggingarefni.
Sumarið 1939 voru framkvætndir
því ekki lengra komnar, en svo, að
fest höfðu verið kaup á lóðum, verk-
smiðjuhúsið verið reist og komið
fyrir í því annarri aðal aflvélinni
ásamt rafal, en allar lielztu síldar-
vinnsluvélar, geymslur, löndunartæki,
þrær og fleira vantaði.
Hinn 21. ágúst 1939 fóru þeir Ás-
geir Ásgeirsson bankastjóri og Jón
Gunnarsson framkvæmdastjóri utan
skv. ósk ríkisstjórnarinnar, til þess
að freista að fá lán til byggingar
Raufanhafnarverksmiðjunnar, og jafn-
vel til 2500 mála stækkunar á Dr.
Pauls ríkisverksmiðjunni á Siglufirði.
Ennfremur skyldu þeir, ef lán feng-
izt, festa kaup á vélum og öðru, sem
nauðsynlegt væri til þessara bygg-
inga.
Ferðin tókst mjög giftusamlega,
þrátt fyrii' ýmsa örðugleika, sem við
var að etja, in.a. sökum þess, að
heimsstyrjöldin síðari hrauzt út með-
an á ferðinni stóð. Lán fékkst með
góðum kjörum fyrir verulegum liluta
vélanna, og fest voru kaup á helztu
vélum og efni til þessara fram-
kvæmda.
Varð þessi för til þess, að takast
mátti að reisa síldarverksmiðjuna á
Raufarhöfn fyrir sildarvertíð 1940,
en svo skall liurð nærri hælum, að
helztu viinnsluvélannar í Raufar-
hafnarverksmiðjuna fóru frá Noregi
með skipi, sem sigldi þaðan, daginn
fyrir innrásina í landið.
Vélarnar í Dr. Paulsverksmiðjuna
komust ekki frá Noregi vegna styrj-
aldarinnar, svo að kaupa varð vél-
arnar til stækkunar þeirrar verk-
smiðju frá Bandaríkjunum og tafðist
stækkunin um eitt ár af þeim sökum.
Þessi stækkun á síldarverksmiðjun-
um varð til ómetanlegrar hagsbóta
fyrir síldarútveginn á næstu árum.
Meðan á styrjöldinni stóð byffgðist