Morgunblaðið - 07.06.2011, Qupperneq 19
19
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 7. JÚNÍ 2011
Grímsvötn Eldstöðin eftir gos. Vatn, um 1.500 metra langt, hefur fyllt botn gígsins að mestu. Í gosinu minnkaði gígopið þar til það var orðið að eins konar skeifulaga eyri í miðjum gígnum.
Ómar Ragnarsson
Öðru hvoru kemur fram gagn-
rýni á lyfjameðferð vegna at-
hyglisbrests og ofvirkni, oftast
vegna barna. Slík gagnrýni er í
mörgum tilfellum algerlega eðli-
leg og skiljanleg, enda börn sem
eiga í hlut. Slík umræða lognast
yfirleitt út af af sjálfu sér þegar
málið er útskýrt af þeim sem
kunna skil á málefninu.
Nú hefur það aftur á móti
gerst, í fyrsta sinn að því er ég
best veit, að heilbrigðisyfirvöld
hafa haft forgöngu um að hleypa af stokk-
unum hatrammri áróðursherferð gegn með-
ferð fullorðinna með ADHD, en eins og flest-
ir læknar vita nú orðið, þá er ADHD kvilli
sem þjáir jafnt börn sem fullorðna. ADHD
er arfgeng taugaröskun, sem veldur mismik-
illi truflun á m.a. einbeitingu, virkni og skap-
stjórn. Meirihluti þeirra, sem þjást af þess-
um kvilla í bernsku og á unglingsárum,
hefur einkenni áfram á fullorðinsárum, sem
geta valdið verulegri truflun á öllum sviðum
lífsins. Rannsóknir hafa endurtekið sýnt að
fullorðnir með ADHD verða mikill baggi á
heilbrigðiskerfinu, sérstaklega ef þeir fá
ekki viðeigandi meðferð og er þá oftast um
lyfjameðferð að ræða. Meðal þess sem oft
þjáir fullorðna einstaklinga með ADHD, sé
ástandið ekki meðhöndlað, eru geðlægðir,
geðhvarfasjúkdómar, kvíðaraskanir og
áfengis- og vímuefnaneysla. Fullorðnir ein-
staklingar með ómeðhöndlað ADHD njóta
stundum hvorki hæfileika sinna né greindar
í námi, starfi eða samskiptum við aðra. Við-
eigandi lyfjameðferð getur bætt líðan þeirra
á afgerandi hátt.
Meðferð er forvörn
Endurteknar rannsóknir hafa sýnt að ung-
menni með ADHD eru helmingi líklegri en
önnur ungmenni til að lenda í vímu-
efnaneyslu. Rannsóknir á fullorðnum með
ADHD hafa sýnt að a.m.k. þriðji hver ein-
staklingur sem leggst inn á meðferðarstofn-
anir vegna vímuefna er með ADHD og að
þeir eru mun líklegri en aðrir til að ljúka
ekki meðferð eða hafa ekki gagn af henni.
Þeir eru mun líklegri en aðrir til að lenda í
hópi þeirra sem þurfa á ítrekuðum inn-
lögnum að halda og verða allt of oft eit-
urlyfjum að bráð.
Virtar meðferðarstofnanir víða um heim
gera sér far um að greina þenn-
an vanda hjá fólki. Á Mayo
Clinic í Bandaríkjunum grein-
ast 28% þeirra, sem eru í með-
ferð vegna vímuefnaneyslu,
með ADHD. Helmingur þeirra
sem eru greindir með ADHD á
þeirri klínik er útskrifaður á
viðeigandi lyfjum við ADHD í
því skyni að draga úr endur-
innlögnum.
Ég lít á mig sem brautryðj-
anda hér á landi hvað varðar
meðferð og fræðslu um vanda
fullorðinna með ADHD. Áhugi
minn fyrir þessum málum vaknaði á þeim
tíma sem ég starfaði í fangelsum landsins.
Rannsóknir, bæði í Bandaríkjunum og á
Norðurlöndum, sýndu að helmingur karla
sem eru í fangelsum er með ADHD.
Það er afar mikilvægt að þeir sem málið
varðar átti sig á því að ADHD á fullorðins-
árum er mikill sjúkdóms- og slysavaldur sem
kostar þjóðfélagið margfalt meira en sú
lyfjameðferð sem notuð er til að draga úr
þjáningum þessa fólks.
Á árinu 2003 sendi ég Landlæknisembætt-
inu mikla samantekt á vönduðum rann-
sóknum á ADHD hjá fullorðnum. Bæði þá-
verandi landlæknir, Sigurður Guðmundsson,
og aðstoðarlandlæknir, Matthías Hall-
dórsson, sýndu málefninu mikinn skilning og
lögðu sig fram um að kynna sér það og verja
málstað sjúklinga með ADHD.
Ég hef haldið fyrirlestra um ADHD hjá
fullorðnum nokkuð víða og skrifaði greinar
um málefnið. Undanfarin ár hef ég kennt
læknanemum við Háskóla Íslands grunn-
atriði sem varða þessa taugaröskun og með-
ferð hennar.
Fullorðnir með ADHD
meðhöndlaðir um allan heim
ADHD hjá fullorðnum er meðhöndlað í
vaxandi mæli vítt og breitt um heimsbyggð-
ina. Bandaríkjamenn hafa nokkra sérstöðu
og voru brautryðjendur allt frá upphafi í
meðferð barna með ADHD og síðar einnig
fullorðinna. Við Íslendingar höfum enga sér-
stöðu í þessum málum nema e.t.v. þá að hafa
verið fyrri til en Evrópuþjóðir almennt að
dreifa þekkingu um ADHD í þjóðfélaginu,
ekki síst meðal lækna. Flestir heim-
ilislæknar hérlendis eru nú vel meðvitaðir
um ADHD bæði hjá börnum og fullorðnum.
Í þeirri einkennilegu umræðu sem heil-
brigðisyfirvöld kynda nú undir hafa komið
fram staðhæfingar um að við Íslendingar
eigum „heimsmet í neyslu ritalins. Stað-
reyndin er sú að mjög hefur dregið úr notk-
un ritalins í Bandaríkunum vegna tilkomu
nýrra lyfja við ADHD, sem ekki eru á mark-
aði hér á landi. Má þar helst nefna lyfið
adderall sem hefur reynst mjög vel. Þegar á
heildina er litið stöndum við nokkurn veginn
jafnfætis Bandaríkjamönnum hvað notkun
örvandi lyfja við ADHD varðar og er það
vel.
Skrýtnar nefndir
Heilbrigðisyfirvöld hafa komið á legg
hverri nefndinni á fætur annarri á und-
anförnum mánuðum til að stemma stigu við
lyfjameðferð fullorðinna með ADHD. Hefur
þess verið vandlega gætt að enginn sem
þekkingu hefur eða reynslu hvað varðar
ADHD veljist í þessar nefndir. Flestir sem
skipaðir eru í þær eru embættismenn og
virðist sem þeim sé helst talið til tekna að
hafa ekkert vit á málinu.
Svo dapurlegt sem það nú er, þá virðist oft
vera talið sjálfsagt að ráðast á geðsjúka í
fjölmiðlum. Í yfirstandandi krossferð yf-
irvalda hafa margir slegið sig til riddara. Er
ekki hikað við að beita hvaða vopnum sem er
til að hafa mannorðið af fólki. Beitt er trún-
aðargögnum sem látin eru leka í fjölmiðla,
gögnum úr lyfjagrunni Landlæknis sem heil-
brigðis-/velferðarráðuneytið hefur haft undir
höndum undanfarna mánuði og stjórn-
armenn í Geðlæknafélagi Íslands hafa barið
þar augum. Höggin eru þung þessa dagana
og mörg hver vel undir beltisstað.
Óvarlega farið með trúnaðargögn
Ég hef alla tíð verið mjög tortrygginn á
sk. miðlæga gagnagrunna þar sem geymdar
eru viðkvæmar upplýsingar um heilsufar
fólks. Í vor sendu Sjúkratryggingar Íslands
mér lista yfir þann hluta sjúklingahóps míns
sem ég hefi á undanförnum árum meðhöndl-
að með ritalinskyldum lyfjum, alls 375 sjúk-
linga. Á listanum voru nöfn allra þessara
einstaklinga, kennitölur og heimilisföng.
Þessi gögn voru send mér í almennum pósti!
Það þarf ekki að hafa mikið hugmyndaflug
til að átta sig á hættunni sem stafar af slíkri
meðferð viðkvæmra trúnaðargagna. Ég var
ekki einn um að fá slíka sendingu heldur
fengu hana nær allir þeir fjölmörgu læknar
sem meðhöndlað hafa fullorðna með ADHD.
Árásir úr óvæntum áttum
Meiðandi ummæli koma nú úr óvæntustu
áttum. Ríkissjónvarpið, sem ég hefi ekki áð-
ur reynt að óvönduðum vinnubrögðum, sá
ástæðu til nafnbirtingar á læknum sem eru
hvað ötulastir við að meðhöndla ADHD hjá
fullorðnum, eins og um harðsvíraða glæpa-
menn væri að ræða. Það svíður þó sárast að
þessi grimmilegi áróður, sem hlýtur að lok-
um að skrifast á heilbrigðisyfirvöld, er far-
inn að bitna illilega á mínum skjólstæð-
ingum. Við það verður ekki unað. Ég veit að
margir sjúklinga minna eru bæði hryggir og
reiðir yfir þeirri rógsherferð sem beint er
gegn mér og mínum skjólstæðingum þessa
dagana. Ég vil fullvissa þá um að ég mun
standa af mér þessa orrahríð eins og aðrar
og að ég mun, sem fyrr, berjast fyrst og síð-
ast fyrir þeirra hagsmunum.
Ég mun, eftir sem áður, stunda mín lækn-
isstörf af metnaði og í samræmi við lækn-
isfræðileg vísindi. Ég er stoltur af starfi
mínu og því sem ég hefi komið til leiðar í
málefnum fullorðinna með ADHD.
Í því miðaldamyrkri, sem nú ríkir í þess-
um málum, gladdi mig ósegjanlega sú vonar-
glæta sem birtist í formi fréttar af evrópskri
rannsókn, sem Háskólinn á Akureyri tók
m.a. þátt í. Samkvæmt henni er vímu-
efnaneysla ungmenna á Íslandi (þrátt fyrir
allar upphrópanir frá SÁÁ) með því minnsta,
sem þekkist í Evrópu. Þessi rannsókn, sem
að sjálfsögðu er ekki hampað mjög þessa
dagana, gæti í mínum huga verið vísbending
um að virk meðferð við ADHD sé nú að skila
sér sem forvörn gegn vímuefnaneyslu.
Þessa dagana koma æ oftar upp í hugann
hin fleygu orð Ólafs Pá, úr Laxdælu, sem
hann viðhafði er hann lenti í hafvillu á skipi
sínu við Írland:
„Því verr þykir mér sem oss muni duga
heimskra manna ráð er þau koma fleiri sam-
an.“
Eftir Grétar Sigurbergsson » Í yfirstandandi krossferð
yfirvalda hafa margir
slegið sig til riddara. Er ekki
hikað við að beita hvaða
vopnum sem er til að
hafa mannorðið af fólki.
Grétar Sigurbergsson
„Oft heggur sá er hlífa skyldi“
Höfundur er geðlæknir, réttargeðlæknir og
stundakennari við læknadeild Háskóla Íslands.