Morgunblaðið - 08.06.2011, Síða 15

15Hamskipti lífríkis og landslags
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 8. JÚNÍ 2011
Hiti og selta sjávar eru enn yfir meðaltali annars
staðar en vestan við landið, þar sem hiti var um eða
undir langtímameðaltali, samkvæmt mælingum í
nýafstöðnum vorleiðangri Hafrannsóknastofnunar-
innar nú í maí.
Stofnunin hefur mælt hita og seltu sjávar á föst-
um stöðum í kringum Ísland á hverju ári frá 1970.
Hitastigið byrjaði að hækka ört eftir 1996 og frá því
þessar mælingar hófust hefur sjórinn aldrei orðið
hlýrri en í fyrrasumar. Seltan hefur sömuleiðis auk-
ist; það þýðir að hingað berst heitari og saltari sjór
sunnan úr höfum en áður. Héðinn Valdimarsson,
haffræðingur hjá Hafrannsóknarstofnun, stýrir
verkefninu Ástand sjávar, en hita- og seltumæling-
arnar eru hluti af því. Fyrst mældist hlýnun árin
1996-1998 en þá var litið á niðurstöðurnar sem frá-
vik. Mátti eins gera ráð fyrir að hitastigið myndi
lækka aftur. „Við vitum aldrei hvenær frávikið
verður stöðugt. Það er ekki fyrr en komin eru fimm
ár í röð sem maður þorir að tala um breytingu,“
segir hann. Á þessu tímabili hlýnaði sjórinn nokkuð
hratt og um aldamótin var orðið óhætt að slá því
föstu að frávikið væri orðið að breytingu.
Gera ráð fyrir hlýnun á lengra tímabili
Og breytingin er mikil. Hækkunin nemur 1-2°C
gráðum í efri lögum sjávar sunnan og vestan við
landið. Spár sem hafa komið fram um áhrif hlýn-
unar jarðar á sjávarhita á norðurslóðum gera flest-
ar ráð fyrir að slík hækkun verði á mun lengra
tímabili. Í yfirborðslögum hlýsjávarins fyrir vestan
landið náði hitinn hámarki í fyrrasumar, „á þessu
mikla makrílsumri,“ bætir Héðinn við.
Mest hefur hitastig sjávar hækkað við Suður- og
Vesturland. Fyrir norðan land hlýnaði sjórinn
seinna en hækkun á grunnsævi fyrir Norðurlandi
nálgast það að vera svipuð og við Suður- og Vest-
urland. Ef farið er lengra út frá Norðurlandi, þang-
að sem kaldir hafstraumar frá Íshafinu og Græn-
landi ráða ríkjum, hefur sjórinn hlýnað mun minna.
Í fyrravetur hafði kólnað lítillega á Siglunessniði út
af Siglufirði. Þessi eina mæling segir þó ekki mikið.
„Og þótt það sé kaldara en síðustu 5-6 árin, þá er
sjórinn samt mun hlýrri en árin þar á undan,“
áréttar Héðinn. Seltan í sjónum hefur aukist á
sama tíma en seltan segir að nokkru til um hvaðan
sjórinn kemur. „Við höfum verið að fá sterkari
hlýsjó en áður. Tilgátan er að hann komi í meira
magni úr hafinu sunnan- og austanverðu.“ Mest
hefur seltan aukist við Suður- og Vesturland en hún
hefur einnig aukist fyrir norðan land.
Styrkir færibandið
Hita-seltuhringrásin í Atlantshafi, oft nefnd hita-
seltu-færibandið, togar hlýrri sjó sunnan úr höfum
og veitir kaldari sjó til suðurs. Tiltölulega saltur
hlýsjór að sunnan kólnar á leið sinni norður. Kóln-
unin veldur því að hann sekkur til botns og við það
togar hann meiri hlýjan sjó norður. Í sumum spám
um áhrif loftslagsbreytinga er talin hætta á að
þetta saltfæriband stöðvist. Héðinn segir að núver-
andi ástand styrki færibandið.
Hlýrri sjór veldur hærri lofthita. Héðinn minnir
á menn hafi áhyggjur af því að Grænlandsjökull
muni bráðna hratt. Við það geti yfirborðslag sjávar
orðið ferskt og létt sem geti orðið til þess að hlý-
sjórinn nái ekki sökkva niður og viðhalda færiband-
inu. „Ef Grænlandsjökull fer á mjög stuttum tíma
þá vitum við ekki hvað gerist og ég held að það viti
enginn,“ segir Héðinn.
Hlýrri og saltari
sjór í Faxaflóa
Methiti í yfirborðsjó
á Látragrunni
Meðalhiti á 0-200 metra dýpi,
mælingar frá öllu árstímum
19
70
19
72
19
74
19
76
19
78
19
80
19
82
19
84
19
86
19
88
19
90
19
92
19
94
19
96
19
98
20
00
20
02
20
04
20
06
20
08
20
10
20
12
19
70
19
72
19
74
19
76
19
78
19
80
19
82
19
84
19
86
19
88
19
90
19
92
19
94
19
96
19
98
20
00
20
02
20
04
20
06
20
08
20
10
20
12
H
it
as
ti
g
°C
9
8,5
8
7,5
7
6,5
6
5,5
Se
lt
a
35,3
35,2
35,1
35,0
34,9
Meðalhiti á 0-50 metra dýpi í ágúst 2010.
Á sama tíma gekk mikið af makríl á þessar slóðir.
Heimild: Hafrannsóknastofnunin
19
75
19
80
19
85
19
90
19
95
20
00
20
05
20
10
19
75
19
80
19
85
19
90
19
95
20
00
20
05
20
10
7
6
5
4
3
H
it
as
ti
g
°C
11
10
9
8
7
6
H
it
as
ti
g
°C
Meðalhiti 100m lags yfir botni á norðanverðuLátragrunni (80-180m).
Breið lína2ára keðjumeðaltal.Vetrargildi.
Meðalhiti 50myfirborðslags ánorðanverðuLátragrunni (0-50m).
Breið lína3ára keðjumeðaltal.
����
Straumar að sunnan og norðan
Grænland
Ísland
Noregur
BretlandÍrland
Færeyjar
Heitir straumar
að sunnan
Kaldir straumar
að norðan
Heimild: Hafrannsóknastofnunin
Frávikið varð að stöðugri hlýnun
 Sjávarhiti við Ísland náði hámarki í fyrrasumar, á því mikla makrílsumri
 Hitinn hefur hækkað um 1-2°C í efstu lögum sjávar  Átti að gerast á 100 árum
Morgunblaðið/Eggert
Mælingar Héðinn Valdimarsson við mælitæki
sem mælir eðlisþætti sjávar, svo sem hita, seltu,
súrefni og ljómun auk þess að taka sjósýni.
Héðinn segir að ýmislegt bendi
til að þessi hlýnun sjávar sé að
mestu hluti af náttúrulegri
sveiflu. Vitað sé að á hlýinda-
skeiðinu milli 1925 og 1964 hafi
sjórinn verið hlýrri en hann var
milli 1964 og 1996. Vandinn sé
að ekki sé mikið til af gögnum
sem dugi fyrir spár. Nú þegar sé
sjórinn jafnvel orðinn hlýrri en
hann var á þessu fyrra hlýskeiði
á síðustu öld. Minna sé á hinn
bóginn vitað með vissu um hve-
nær sú sveifla náði hámarki og
hvenær og hvernig hún gekk til
baka. „Við vitum mun minna um
þessa sveiflu en það sem nú
gengur á, þannig lagað,“ segir
Héðinn. Reyndar hafi sjávarhiti
verið mældur að vorlagi undan
Norðurlandi frá 1952, í tengslum
við síldarrannsóknir eða vorleið-
angur, en árstíðamælingar séu
mun áreiðanlegri lýsing á
ástandi sjávar en eingöngu vor/
sumar-mælingin.
Að mestu
náttúruleg
SJÓRINN ÁÐUR HLÝNAÐ
„Almennt má segja að samfara hlýn-
un sjávar fylgi aukin framleiðni, þ.e.
það verður meira framboð fæðu í
heildarvistkerfinu. En það þarf þó
ekki alltaf að þýða að öllum teg-
undum vegni betur í hlýrri sjó,“ segir
Ólafur S. Ástþórsson, sjávarlíffræð-
ingur og aðstoðarforstjóri Hafrann-
sóknastofnunarinnar. Útbreiðslu-
svæði margra nytjastofna hefur
breyst verulega frá því hlýna tók í
sjónum, m.a. loðnu, ýsu, kolmunna,
ufsa, síldar, úthafskarfa, skötusels,
þykkvalúru og makríls. Loðnan er
eina tegundin sem er norræn að upp-
runa, hún hefur hörfað frá Íslands-
miðum í átt til Grænlands.
Ólafur segir að margir samverk-
andi þættir hafi áhrif á útbreiðslu og
göngur fiska. Þar skiptir mestu máli
stofnstærð og umhverfisskilyrði, þ.e.
hitastig og fæðuframboð en oft sé erf-
itt að skýra orsakir breytinga.
Ólafur bendir t.d. á að ýsustofninn
hafi stækkað og útbreiðslan aukist
samfara góðri nýliðun upp úr alda-
mótum og þá sérstaklega vegna risa-
árgangs frá árinu
2003. „En nú er
stofninn aftur á
niðurleið vegna
þess að minni ár-
gangar eru að
taka við, þrátt fyr-
ir að umhverfis-
skilyrði séu áfram
góð.“ Þá sé það at-
hyglisvert að
þrátt fyrir hlýindi
undanfarin ár hafi nýliðun hjá þorski
almennt verið undir langtímatíma-
meðaltali og engir mjög stórir ár-
gangar litið dagsins ljós. Hugsanlega
hafi það áhrif að ýsan er suðræn teg-
und á norðurmörkum útbreiðslu sinn-
ar en þorskurinn á sitt kjörlendi við
sjávarhita líkan þeim sem hefur verið
við Ísland. Hlýindin kunni því að
gagnast ýsunni betur. Einnig þurfi að
hafa í huga almennt ástand stofn-
anna, aldursamsetningu og fæðu-
framboð, t.d. við klak.
Breytingar á útbreiðslu og stærð
makrílstofnsins hafa komið hvað
mest á óvart. Ólafur bendir á að mak-
ríllinn sæki hingað vegna hærri
sjávarhita og aukins fæðuframboðs.
Hitaaukning undanfarinna ára við Ís-
land virðist að mestu tengjast nátt-
úrulegri sveiflu sem kunni að ganga
til baka, a.m.k. tímabundið, og þá
gæti makríllinn, ef fæðuskilyrði
versna einnig, aftur leitað á hefð-
bundnari slóðir. „Haldi hins vegar
áfram að hlýna í þeim mæli sem verið
hefur undanfarin ár gætu komið til
verulegar breytingar á vistkerfinu
eftir nokkra áratugi“.
Ekki margir nýir stofnar
Ólafur segir erfitt að spá um mögu-
lega nýja nytjastofna. „Mér vitanlega
eru ekki neinir hefðbundnir stórir og
vannýttir fiskistofnar á hafsvæðunum
sunnan við landið en þó má nefna
gulldeplu og skyldar tegundir,“ segir
hann. Jafnframt kynni vægi ýmissa
smærri botnfiskstofna sem hér er
þegar að finna að aukast.
En hvað um þorskinn, haldi hlýn-
unin áfram eða gangi hún ekki til
baka? Ólafur segir að með auknum
hita gæti vægi hrygningar þorsks
fyrir norðan land aukist og göngu-
mynstur breyst. Þannig kynnu líka
þorskseiði frá Íslandi að reka í aukn-
um mæli til Grænlands og alast þar
upp við bætt umhverfisskilyrði. Ef
fiskur sem alist hefur upp við Græn-
land gengur síðan til baka til hrygn-
ingar hér við land gæti það stuðlað að
auknum veiðum á Íslandsmiðum. „En
þetta er flókið samspil og mér finnst
ekki rétt að vera með miklar vanga-
veltur langt fram í tímann. Fyrir Ís-
lendinga er mikilvægast að nýta auð-
lindir sjávar hófsamlega og í sam-
ræmi við þau skilyrði sem umhverfið
setur á hverjum tíma.“
Ýsa tók við sér en er aftur á niðurleið
en þorskur lét sér fátt um finnast
 Meiri kraftur í lífríkinu  Nýtist fisktegundum misjafnlega  Óvíst um nýja nytjastofna
Ólafur S.
Ástþórsson
Breytingarnar hafa ekki bara
áhrif í sjónum heldur einnig í
ferskvatni. Í ársskýrslu Veiði-
málastofnunar árið 2010 kem-
ur fram að flatfiskurinn
flundra, sem fannst hér fyrst á
tíunda áratug síðustu aldar, er
nú útbreiddur um allt Suður-
og Vesturland og á Vest-
fjörðum og hefur fundist á
Norðurlandi. Hún keppir við
silung um fæðu, bæði neðst í
ánum og í sjó. Þá hefur tals-
vert orðið vart við för eftir
steinsugu á sjóbirtingi á
Suðurlandi og á einstaka laxi.
Steinsuga er sníkjufiskur sem
festir sig á aðra fiska og sýgur
úr þeim næringu.
Keppir við
silunga
FLUNDRA DREIFIR SÉR
Talningar fuglafræðinga sýna að
fuglum hefur fækkað mikið í stóru
fuglabjörgunum. Margir stofnar
sjófugla reiða sig á sandsíli.
Á morgunSkannaðu kóðann
til að sjá og lesa
um kjána o.fl.