Morgunblaðið - 11.06.2011, Side 21

21Hamskipti lífríkis og landslags
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 11. JÚNÍ 2011
Gróður bindur
gróðurhúsaloft
Gróður bindur gróðurhúsaloftteg-
undina CO2 og leggur því sitt af
mörkum til að draga úr hnatt-
rænni hlýnun. Hér á landi er fylgst
með losun og bindingu gróð-
urhúsalofttegunda í tengslum við
loftslagssamning Sameinuðu þjóð-
anna (Sþ). Liður í því er að fylgjast
með landnýtingu því hún er einn
af sex meginflokkum loftslags-
bókhalds Sþ hvað varðar losun og
bindingu gróðurhúsalofttegunda.
Hlynur Óskarsson, dósent og
vistfræðingur við Landbún-
aðarháskóla Íslands, sagði að sett-
ir hafi verið upp viðmiðunar-
punktar um allt land. Þeir eru
heimsóttir reglulega og fylgst
með landnýtingu, ástandi gróðurs
auk þess sem tekin eru jarðvegs-
sýni o.fl. Út frá því verður hægt að
meta þróun mála þegar nið-
urstöður nægilega margra athug-
ana liggja fyrir.
Hlynur sagði það ekki fara
framhjá mönnum að gróðri hafi
víðast hvar farið fram. Hann
þakkaði það bæði hlýindum und-
anfarinna ára, a.m.k. þar sem við-
varandi þurrkar drógu ekki úr
vexti. Gróður er einnig í framför
þar sem beit hefur minnkað eða
horfið.
Íslenskur jarðvegur er eldfjalla-
jarðvegur og hefur mikla vatns-
drægni. Það veldur mikilli frost-
lyftingu á vetrum sem rífur upp
jarðveg og gróðurþekju. Hlynur
sagði að á rofasvæðum fari gróð-
urinn ekki aftur af stað af sjálfu
sér því rofferlin séu gróðrinum yf-
irsterkari. Þess vegna þurfi að
hjálpa vistkerfinu yfir þröskuldinn
svo gróður nái yfirhendinni þar
sem auðnin hefur blasað við.
Athugunarstaðir vegna loftslagsbreytinga
Rauðu ferningarnir sýna athugunarstaði varðandi landnýtingu hér á
landi vegna loftslagssáttmála Sameinuðu þjóðanna. Staðirnir eru
heimsóttir reglulega og athugaðir.
Kort/www.lbhi.is
Uppgræðsla landsins er eðli máls-
ins samkvæmt hægfara ferli, að
sögn Andrésar Arnalds, fag-
málastjóra Landgræðslu ríkisins.
Stofnunin hét áður Sandgræðsla
Íslands, sem er nokkuð lýsandi fyr-
ir ástand landsins þegar starfið
hófst 1907. Andrés sagði það taka
skamman tíma að skemma land og
koma eyðingarferlum af stað en
batinn sé hægur. Jarðvegur er
lengi að myndast og verða frjór.
Fyrst þarf planta að festa rætur og
bera fræ. Fyrstu stig framvind-
unnar geta verið mjög hæg. Marg-
ir samverkandi þættir hafa áhrif á
hvernig gróðurfar vex og dafnar.
Lofthiti og raki eru þar mjög
veigamiklir þættir.
Andrés sagði að gróðri virtist
hafa farið fram á flestum svæðum
landsins undanfarin sumur og gróð-
urslikja að aukast á hálendinu.
„Maður sér á melum, sem áður
merlaði á, að nú er byrjuð að koma
lítil ló á þá, þannig að þetta er um
allt land,“ sagði Andrés.
Áberandi breytingar verða á
gróðri þegar beitarálag minnkar
mikið eða hverfur. Tegundir sem
sauðfé þykir lostætar fara þá að
láta á sér kræla. Best sést þetta í
íslenska víðinum, ekki síst gulvíði
og grávíði, að sögn Andrésar. Beit-
artilraunir sem gerðar voru á ár-
unum 1975-1980 sýndu vel hvað
víðirinn var afgerandi einkennis-
planta fyrir beitarálag. „Mér
finnst útbreiðsla víðis vera byrjuð
að þéttast og hann er líka að svara
hlýindunum,“ sagði Andrés. Þess-
arar þróunar gætir t.d. á afréttum
þar sem beitarálagið hefur minnk-
að mikið.
Verkefni á borð við „Bændur
græða landið“ hafa einnig leitt til
aukinnar uppgræðslu. Um 650
bændur eru í samvinnu við Land-
græðsluna um uppgræðslu á eigin
landi. Árangurinn af því er farinn
að setja sinn blæ á margar jarðir
og jafnvel heilu sveitirnar á svæð-
um þar sem áður var mikil gróð-
ureyðing, að sögn Andrésar.
Gróðri fer
víðast hvar
fram
Bændur græða landið
Landgræðslan og um 650 bændur víða um land vinna saman að upp-
græðslu heimalanda og eru bæirnir sem taka þátt merktir á kortið.
Bændurnir dreifa áburði og fræi, stöðva rof og þekja landið gróðri.
Gróðurmagn á Íslandi jókst um
nærri 50% frá árinu 1982 og til
ársins 2010 samkvæmt greiningu
á gögnum frá bandarískum gervi-
tunglum. Gróðuraukningin var
mest á vestan- og sunnanverðu
landinu en minni breyting varð
eftir því sem austar dró.
Martha K. Raynolds, gróður- og
fjarkönnunarfræðingur við há-
skólann í Fairbanks í Alaska, hef-
ur unnið að greiningu á gervi-
hnattamyndunum í samstarfi við
starfsmenn Náttúrufræðistofn-
unar Íslands, þá Sigurð H. Magn-
ússon gróðurvistfræðing og Borg-
þór Magnússon, forstöðumann
vistfræðideildar. Raynolds hefur
unnið mikið að rannsóknum á
gróðurfari á norðurheimskauts-
svæðinu.
Athugunin á gróðurfarsbreyt-
ingunum hér byggðist á gögnum
frá gervitunglum NOAA, en þau
greina m.a. gróðurstuðul sem er
mælikvarði á blaðgrænu og gróð-
ur á yfirborði jarðar. Öllu landinu
var skipt upp í 893 reiti og var
hver þeirra 154 km2 (12,4x12,4
km). Könnuð voru hæstu gildi
gróðurstuðulsins hvert sumar í
hverjum reit. Niðurstöðurnar
sýna að gróður hefur aukist og
tók gróskan mikið stökk upp á við
árið 2001. Hæsta gildi tímabilsins
mældist 2010 og var það nærri
50% hærra en frá árinu 1982.
Dr. Raynolds sagði í samtali við
Morgunblaðið að gróðurstuðull-
inn hefði farið hækkandi á norð-
urslóðum, en mismikið þó á hinum
ýmsu stöðum. Hvað Ísland varðar
sagði hún ljóst að frá 1982 hefðu
mestar gróðurfarsbreytingar orð-
ið á vesturhluta landsins.
Ekki liggur fyrir á þessu stigi
hvaða gróður óx mest á vest-
anverðu landinu. Dr. Raynolds
sagði að vísindamenn hefðu hug á
að rannsaka gróðuraukninguna
nánar. Greiningu gagnanna er
ekki lokið, samkvæmt því sem
fram kemur á vef Náttúru-
fræðistofnunar. Niðurstöðurnar
hafa ekki verið tengdar við ein-
staka umhverfisþætti. Talið er
líklegt að meðalaukningu gróðurs
megi rekja til aukinna hlýinda,
minni beitar og aukinnar land-
græðslu og skógræktar. Hlýrra
loftslag og minni beit eru talin
vega þar þyngst.
Gróðurmagnið
jókst um 50%
Gróðurmagn
Kortið sýnir hvar gróðurmagnið óx mest hér á landi á árunum frá 1982-2010.
Kort/www.ni.is
„Frá tímabilinu 1961-1990 hefur
meðalárshiti hækkað um 1,2 gráður
hér á landi. Við sjáum í mörgum
rannsóknum á gróðurfari að þetta er
að slá í gegn,“ sagði Bjarni Diðrik
Sigurðsson, prófessor við Landbún-
aðarháskóla Íslands. Hann er braut-
arstjóri skógfræði og landgræðslu
við skólann.
Bjarni nefndi til dæmis rannsókn-
arniðurstöður Christophs Wöll, sem
lauk meistaraprófi fyrir þremur ár-
um. Hann rannsakaði skógarmörk ís-
lenskra birkiskóga og hvernig birkið
hafði svarað hlýnandi loftslagi. Rann-
sakaðir voru ellefu staðir á landinu
þar sem birkiskógar eiga sér nátt-
úruleg efri mörk. Aldur skóganna var
rannsakaður, vöxtur þeirra í mis-
munandi hæð yfir sjó og vaxtarsaga
undanfarinna 50 ára.
Bjarni sagði birkið hafi tekið vel
við sér þegar hlýnaði upp úr 1990 eft-
ir kuldaskeið áratugina á undan.
„Síðustu tíu árin hafa birkiskógarnir
vaxið svona 5-8 sinnum meira við
skógarmörkin en þeir gerðu í kring-
um 1970. Það er 500–800% vaxt-
arsvörun við þessu hlýnandi lofts-
lagi,“ sagði Bjarni. Á þriðjungi
rannsóknarstaðanna var birkið að sá
sér og breiðast út, þrátt fyrir að
sauðfjárbeit væri á flestum svæð-
anna.
Eins og landið hafi færst
„Birkið er að breiða úr sér upp fyr-
ir núverandi skógarmörk. Með-
alaldur birkitrjánna í efstu mörkum
var ekki nema 16 ár. Það segir okkur
að birkiskógarnir eru hreinlega að
skríða upp fjöllin og það er svörun við
þessari hlýnun. Þetta segir manni að
vaxtarskilyrðin síðustu 10-15 árin eru
betri en þau voru áður um langa
hríð,“ sagði Bjarni. Hann sagði að
jafna megi hlýnuninni sem orðið hef-
ur frá 8. áratug síðustu aldar við það
að Ísland hafi færst alla vega 700–
1.000 kílómetra í suður. Hann benti á
að meðalárshiti í Færeyjum og norð-
anverðu Skotlandi sé um tveimur
gráðum hærri en í Reykjavík.
Margar tegundir trjáa og runna
bregðast vel við hlýnuninni. „Það
birtist t.d. í þeim gríðarlega áhuga
sem er að verða í ræktun aldintrjáa
eins og epla- og plómutrjáa. Mörg af
þeim yrkjum sem nú eru ræktuð með
góðum árangri og gefa ávöxt voru
reynd hér á 6., 7. og 8. áratug síðustu
aldar án góðs árangurs,“ sagði
Bjarni. Hann sagði muninn nú og þá
ekki fólginn í öðrum aðferðum heldur
fremur breyttum aðstæðum. „Á
köldu árunum tókst þetta ekki nema
á allra bestu blettunum en nú er
þetta hægt víðast hvar á láglendi á
Íslandi,“ sagði Bjarni.
Vaxtartíminn orðinn lengri
Vaxtartími gróðurs hefur lengst
um 3-4 vikur frá því veðurfar var
kaldara og það gerir gæfumuninn, að
sögn Bjarna. Haustin hafa og al-
mennt verið mildari en áður og það
hefur gert alla ræktun auðveldari.
Áhrifin eru mest á tegundir sem eru
hér á norðurmörkum sínum.
Hlýnunin hefur breytt miklu fyrir
skógrækt víðast hvar á landinu. Trjá-
vöxtur ýmissa tegunda er ekki lengur
hindrun fyrir því að rækta skóga til
nytja, svo dæmi sé tekið. Svæðin þar
sem nú er mögulegt að stunda nytja-
skógrækt á Íslandi eru margfalt
stærri en þau voru fyrir 30 árum.
Bjarni tók það fram að sveiflur í
veðurfari séu mjög miklar á Íslandi
og sveiflur í meðalárshita t.d. meiri
hér en víðast hvar annars staðar.
Þótt hlýni megi því miður áfram bú-
ast við kuldaköstum – og þarf víst
ekki að minna neinn á það þessa dag-
ana.
Veðrið er meginforsenda bættra
skilyrða fyrir vexti og aukinni út-
breiðslu birkiskóganna en hófleg beit
eða beitarfriðun er einnig mikilvæg
forsenda. Hvort tveggja verður að
vera til staðar svo skógurinn breiðist
hratt út, að sögn Bjarna.
Kornræktarsvæði stækka
Miklar framfarir sem orðið hafa í
kornrækt hér má að hluta þakka
rannsóknum og leit að yrkjum sem
henta til ræktunar hér, að sögn
Bjarna. „En það er ekki síður hlýn-
unin sem hefur aukið möguleika
kornræktar. Fyrir 20-30 árum voru
kornræktarsvæðin bundin við hlýj-
ustu sveitir landsins, undir Eyjafjöll-
um, austur á Héraði, í Eyjafirði og
Skagafirði. Með hlýnuninni eru
sennilega 60-70% bújarða komin að
þeim mörkum að geta ræktað korn til
fóðurs. Það er gríðarleg aukning. Þar
sem áður voru byggræktarsvæði er
nú hægt að rækta vetrarhveiti, eins
og á Þorvaldseyri undir Eyjafjöllum.
Það eru fleiri möguleikar en korn-
rækt og aldintrjáarækt sem eru að
opnast við þessa hlýnun,“ sagði
Bjarni.
Hlýnun
loftslags er
að slá í gegn
 Birkiskógarnir klífa upp fjöllin  Líkt og
Ísland hafi færst 700-1.000 km í suður
 Hægt að rækta korn á meirihluta bújarða
Ljósmynd/Bjarni Diðrik Sigurðsson
Birkið klífur fjöll Þessi birkiplanta var að vaxa upp í 519 metra hæð yfir sjó.
Skordýrin bregðast vel við hlýn-
andi loftslagi. Hætt er við að þeim
eigi eftir að fjölga innan dyra og
utan haldi áfram að hlýna.
Á þriðjudag