Austurland - 23.12.1965, Blaðsíða 7

Neskaupstað, 10. desember 1965.
AUSTURLAND
7
AF STÓRFLJÓTUM Is-
lands er Lagarfijót sér-
stætt urn það að vera
hvort tvtggja í senn ffct og
stöðuvatn. Sá hluti þess. se. ?i er
stöðuvatn, heitir raunar Lögur-
inn á landabréfi. En fó'k ð, seiu
býr á bökkum bessa vatns, talai
aldrei um ,,Löginn“. heldur að-
eins um .,Fljótið“, á sama háit
og Skagfirðingar tala um „Vötn-
in“. Stöðuvatnið í Fljótinu er í
tvennum skilningi þungamiðja
þess: Það er næstum því miðja
vegu á leið þess frá upptökum til
sjávar og í því er að finna mest-
ar furður Lagarfljóts. Þessi
staðreynd hlýtur að setja nokk-
urn svip á eftirfarandi spjall.
n.
Mælt frá ósi Lagarfljóts, þar
sem það brýzt gegnum Héraðs-
sand út í Héraðsflóa, er vatna-
svið þess 2.900 km!. Það er 8. í
röðinni þeirra 19 aðalvatnsfalla
Islands, sem hafa yfir 1.000 km2
vatnasvið. Um leið og Fljótið
eftir
Sigurð Blöndal
sameinast Jökulsá á Dal innan
við rifið á Héraðssandi og leggur
með henni til atlögu við öldurnar
af Héraðsflóa, hefur það að baki
79 km leið frá Fljótsbotni undan
hæjunum Buðlungavöllum í Skóg-
um og Brekku í Fljótsdal. Við
þennan svonefnda Fljótsbotn lýk-
ur Lagarfljóti, en við tekur Jök-
ulsá í Fljótsdal -—■ sem margir
rugla saman við nöfnu hennar á
Dal — og á hún þá að baki sér
61 km ferð frá því hún kemur
undan Eyjabakkajökli, sem er
austastur — og raunar lang-
minnstur af skriðjöklunum, sem
leygjast norður úr Vatnajökli.
Lagarfljót nær yfir þetta 2.900
km2 vatnasvið sitt með hjálp ó-
teljandi þveráa og lækja, sem
eiga það næstum öll sameiginlegt
að teljast til svonefndra dragáa,
svo sem> er um flestar ár á hin-
um elzta blágrýtisgrunni lands-
ins. Það mætti æra óstöðugan að
Þylja öll þessi nöfn á ám og lækj-
um og sú raun skal ei lögð á yð-
ur, lesendur góðir; en nauðsyn-
legt er að telja upp fáeinar
þeirra.
Flestar þverár Lagarfljóts og
allar hinar vatnsmestu falla
austan í það, enda er mest úr-
fellið þeim megin, sem austan- og
suðaustanáttin ber upp á Aust-
fjarðahálendið. Éig nefni fjórar
hinar mestu þverárnar, sem falla
austan í Fljótið:
Fyrst skal talin Kelduá, sem
kemur úr litlu vatni undir Geld-
ingafelli við austurenda Vatna-
jökuls. I hana rennur jökulkvísl,
sem Blanda nefnist og þar með
eru upptök Kelduár orðin ennþá
sunnar en Jökulsár sjálfrar.
Vegna jökulvatnsins úr Blöndu
verður Kelduá stundum jökullit-
uð í hitum á sumrin, en síðastlið-
ið sumar brá svo við, að áin hef-
ur verið svo skollituð af jökul-
vatni allan tímann frá því í vor,
að ekki hefur sézt í botn henn-
ar. Bendir þetta vissulega til ein-
hverra breytinga inn við jökul.
En því má skjóta hér inn, að
Eyjabakkajökull hefur verið ró-
legur, síðan hann hljóp árið 1890.
Bessastaðaá í Fljótsdal er til-
komumikil, þar sem hún fellur í
þröngu gili og mörgum fossum
ofan af Fljótsdalsheiði bak við
Klausturhæð. Önnur upptaka-
kvísl hennar kemur úr Gilsár-
vötnum, sem eru í 630 m hæð yf-
ir sjávarmáli á Fljótsdaisheiði.
Árið 1946 var gerð áætlun um
virkjun Gilsárvatna í 10.000 hest-
afla virkjun fyrir Austurland.
Átti þá að stífla Bessastaðaá, en
Lagarfljót
— Kelduá rennur nokkuð sam-
hliða Jökulsá lengi vel, fellur nið-
ur Þorgerðarstaðadal, tekur til sín
margar þverár, kemur svo í Suð-
urdal í Fljótsdal utan við Kiðu-
fell og sameinast Jökulsá milli
Víðivalla ytri og Valþjófsstaðar í
Fljótsdal.
Næst nefni ég Gilsá, er skiptir
Múlasýslum í norður- og suður-
hluta. Hún á fjöldamargar nöfn-
ur á Austurlandi — og bera all-
ar nafn með rentu. Þessi Gilsá
kemur upp undir Hornbrynju,
fellur út Gilsárdal og mætir Jök-
ulsá rétt áður en hún hverfur í
Lagarfljót.
Þriðja þverá Lagarfljóts að
austan skal nefnd Grímsá í
Skriðdal fyrir þá sök í fyrsta
lagi, að hún er hið mesta foraðs-
fljót, sem hefur heimtað fleiri
mannslíf en nokkur önnur á á
vatnasviði Lagarfljóts, og í öðru
lagi fyrir það, að hún hrósaði
sigri yfir öðrum austfirzkum ám
með því að vera fyrst þeirra val-
in til raforkuvirkjunar fyrir fjórð-
unginn. Þar fór eins og svo oft
í harðri keppni, að þeir urðu að
lúta í lægra haldi, sem lengst af
töldust sigurstranglegastir. —
Grímsá á vestari upptök sín und-
ir Hombrynju, rétt hjá fyrr-
nefndri Gilsá, en hin eystri í
Ódáðavötnum á Öxi. Auðvitað
heitir hún ekki Grímsá þarna inn-
frá, heldur allt öðrum nöfnum.
Það er ekki fyrr en neðan við1
Þingmúla í Skriðdal, sem hún fær
þetta þekkta nafn. Ótölulegur
grúi þveráa og lækja hefur magn-
að Grímsá, áður en hún gefur sig
Lagarfljóti á vald undan Ketils-
stöðum á Völlum.
Loks tel ég Eyvindará, sem
kemur í Lagarfljót utan við Eg-
ilsstaðanes, en er komin ofan af
Eyvindardal, þar sem hún fellur
meðal annars framhjá þeim sama
Kálfhól, þar sem stóð fundur
þeirra Helga Ásbjarnarsonar og
Droplaugarsona. Upphafskvíslar
Eyvindarár koma úr ýmsum dal-
skorum Austfjarðahálendis. Ein
þeirra kemur úr Fönn, sem lengi
var eini jökullinn, er við Aust-
firðingar gátum státað okkur af.
Af þverám Lagarfljóts, sem í
það falla að norðan, skulu aðeins
þrjár taldar hér:
taka vötnin niður hjá Egilsstöð-
um í Fljótsdal í 500 m falli. En
þetta þótti þá allt of stór virkjun
fyrir Austurland, og nú hafa víst
flestir gleymt þessu myndarlega
áformi.
Hengifossá er einnig í Fljóts-
dal, fellur í Jökulsá rétt innan
við Fljótsbotninn. Hún kemur úr
Hengifossárvatni yzt á Fljótsdals-
heiði, en rennur inn eftir heiðinni,
unz hún steypir sér niður af svo-
nefndri Stapahlíð í næsthæsta
fossi Islands, Hengifossi, fyrir
innan og ofan Brekku í Fljótsdal.
Hengifoss er 128 m hár og hefur
7 m umfram Háafoss í Þjórsár-
dal. Manni kemur í hug hið fagra
orð Magnúsar Ásgeirssonar
skálds, — silfursíma — þar sem
fossinn fellur þráðbeinn niður í
„Rangá fannst mér þykkjuþung,
þröng mér sýndi dauðans göng,
svangan vikli svelgja lung.
söng í hverri jakaspöng".
III.
Nú hverfum við um hríð frá
þurri upptalningu á ö.’nef'ium. en
hugsum okkur, að við séum stödd
á bakka Lagarfljóts skammt neð-
an við Kirkjubæ í Hróarstungu,
þai sem það mjókkar skyndilega
og fellur í þröngum stokk ineo
sterkum straumi að Lagarfossi,
sem er skammt fyrir neðan.
Þarna finmun við vatnshæóai-
mæli nr. 17. Álestur hófst 29. ág-
úst 1944, en síritandi mælir var
tekinn í notkun 25. október 1955,
svo að allgott yfirlit er þegar
fengið yfir rennslið.
Meðalrennslið síðustu 15 ár
reyndist 150 kílólítrar á sekúndu.
En með því er ekki öll sagan
sögð, fremur en imeðaltölum al-
mennt. Mest rennsli var vatnsár-
ið 1949—1950, 229 kílólítrar á
sekúndu, en minnst 90 vatnsárið
1957—1958.
Eins og vænta má, þar sem
vatnið í Lagarfljóti kemur nær
allt úr jökulám og dragám, geta
rennslissveiflur orðið geysilegar.
Mest mældist það í desember
1953, 888 kílólítrar á sekúndu, en
: febrúar 1955 komst það niður í
4 kílólítra eftir langvarandi frost-
hörkur. I þeim frostum komst
Grímsá í Skriðdal niður í 1.1
kilólítra, en hún getur í ja'ka-
hlaupum farið upp í 800.
’ ’■* " V1 ‘ ■ .
Lagarfoss. Ljósm.: Sig. Blöndal.
eina stórhrikalegustu geil, sem til
er í íslenzkum fjöllum. Og gil
Hengifossár alla leið frá fossi og
niður að sléttum grundum Fljóts-
dalsins er eitt samfellt ævintýri
fyrir auga náttúruskoðarans.
Loks nefni ég Rangá í Fellum,
sem kemur úr Sandvatni á Fella-
heiði og fellur í Fljótið utan við
Skógargerði. Árið 1946 var einn-
ig gerð áætlun um virkjun Sand-
vatns fyrir Austurlandsvirkjun.
Þarna var hægt að virkja 6.000
hestöfl með 430 m falli niður hjá
Fjalisseli í Fellum. — Annars er
Rangá kunnust fyrir vísu Páls
Ólafssonar:
Þessar tölur virðast þurr lestur,
en þær eru nauðsynlegar þeim,
sem velta fyrir sér möguleikum
vatnsfalla til raforkuvinnslu. I
sjálfu sér eru þær ekki ómerkavi
staðreyndir leikmönnum að
spreyta sig á að muna en til dæm-
is hæðir á fjallstindum, sem
kenndar eru í landafræðibókum
og sjálfsagt þykir, að allir muni.
Virkjun Lagarfoss til raforku-
vinnslu hefur oft verið á dagskrá.
En til þessa dags hefur beizli
ekki verið lagt við hann, hvað
sem verða kann. Margar áætlanir
hafa verið gerðar um virkjun
fossins, hin fyrsta árið 1946, um
leið og áætlanirnar um Gilsár-
vötn og Sandvatn. Var þá áform-