Austurland - 23.12.1965, Blaðsíða 9

Jólin 1965
AUSTURLAND
9
og slípað þær í hinum margvísleg-
ustu stærðum, svo að þær eru
eins og gerðar sérstaklega til þess
að fleyta kerlingar, en hafa nú
á síðustu árum orðið eftirsótt
tízkuvara til notkunar kringum
hús og í gangstíga. Svipuð er
fjaran utan við Mióanes í Skóg-
um, þar sem líparítmöl, er Mjéa-
neslækurinn flytur a’ia leið ofan
úr Freyshólafelli, hc:fu,' slípazt í
öldunni. — Til að sjá eru þessai
líparítsfjörur í ákveðinni birtu
eins og gullkragar um gráan eða
Mayer í ferðabók Gaimards.
grænan vatnsflötinn.
Alla vetur leggur fljótið upp
fyrir Egilsstaði, en mismunandi
langt. Venjulegast inn undir
Vallanes, en líklegast ekki nema
að meðaltali annan hvern vetur í
seinni tíð ofan til, þar sem dýpið
er mest og aldan þyngst.
ísinn getur orðið feiknaþykkur.
Hann hefur stundum mælzt meira
en 40 cm á þykkt. Fram að bíla-
öldinni var ísinn mikil samgöngu-
bót að vetrinum og oft mikil um-
ferð um hann með hesta og sleða.
En einatt þurfti að hafa gát á
hinum hættulegu sprungum, sem
myndast í ísinn, eftir að hann er
orðinn þykkur. Þessar sprungur
koma með mikilli háreysti, þegar
írosthörkur eru, svo að undir tek-
ur í fjöllum beggja vegna. Fyrir
kemur, að sú tónlist stendur lát-
laust klukkutímum saman. Það
var nokkur bót í rnáli, að hættu-
legar sprungur komu oft á sömu
stöðum, svo að kunnugir gátu
varazt þær. En mörg sagan er
samt um það, þegar menn og hest-
ar lentu niðrum sprungur, sem
gátu jafnvel verið yfir 1 metra
á breidd, kannski nýlagðar og
með snjóföli á.
Hjá mörgu eldra fólki var —
og er enn — sterkur ótti við það
að fara út á ísinn á Fljótinu. Það
gera sprungurnar og einnig vak-
ir — eða afætur — sem alltaf
eru á sömu stöðum í ísnum.
Snemma heyrði ég þessa vísu:
,,Aldan sjaldan ein er stök
úti á Lagarfljóti.
Drengur ungur datt í vök.
Dauðinn tók á móti“.
Sjálfsagt hefur hún verið
kennd krökkum til þess að vara
þá við. En einn maður var ekki
hræddur við ísinn. Það var
Steindór Hinriksson á Dalhúsum,
hinn mikli ofurhugi og ferðagarp-
ur, sem ótal sögur ganga af á
Austurlandi. Hann hleypti tvisv-
ar sinnum á Sörla sínum yfir
Fljótið, þar sem það er breiðast,
á næturgömlum ís, svo að hann
seig undan, en vatn spratt upp
úr hófaförunum.
Sögur um vakir á Lagarfljóts-
ís eru ekki nýjar af nálinni. I
Fljótsdælu segir frá stað í Fell-
um, er heitir Meðalnes og gengur
út í Fljótið: „Fyrir nesið voru
allt vakar. Þar brynndi hirðir
nautum sínum“. Þetta eru vakirn-
ar við Hreiðarsstaði, sem menn
kannast við þann dag í dag. —
Þegar heitt vatn fannst í Urriða-
vatni í Fellum fyrir skömmu,
datt mönnum í hug, að volgrur
kynnu að vera þarna við Hreið-
arsstaði. Þetta var nú rannsakað,
en þá kom upp úr dúrnum, að
volgrur ollu ekki vökunum, og
bólum í ísnum, heldur streymdi
gas upp úr vatninu. Þegar gat
var gert á ísinn með litlum nagla
og logandi eldspýtu brugðið yfir,
stóð blár loginn upp úr ísnum dá-
litla stund.
Nú var farið að athuga vakir á
fleiri stöðum og kom í ljós, að
gas streymdi líka upp úr vatn-
inu undan Jónstanga, sem er hjá
Buðlungavöllum rétt utan við
Fljótsbotn. Einnig hefur gas
fundizt í Jökulsá undan Vallholti
í Fljótsdal. Þar reyndist unnt að
tappa gasið á flöskur, þar sem
það streymir út rétt við vatns-
borðið.
Við rannsóknir, sem þeir hafa
gert Jón Jónsson jarðfræðingur
og dr. Guðmundur Sigvaldason,
hefur komið í ljós, að þetta er
kolvatnsefnið metan. Ef einhverj-
ir hafa vonazt til þess, að gasið
væri bending á olíu í jörð hér
undir hinu mikla „stöðuvatns-
trogi“, verða þeir að sætta sig við
vonbrigðin ein. Og meðan menn
velta fyrir sér ,hvaðan gasið sé
komið, mun það halda áfram að
éta sig gegnum ísinn eins og það
hefur gert síðan á dögum Drop-
laugarsona.
Er veiði í Lagarfljóti? spyrja
margir. Það er dálítill silungur,
en lax enginn. Á stöku bæjum
leggja menn silunganet, en a. m.
k. hér uppi í Leginum er þess
ekki að vænta, að mikil veiði fá-
ist, svo aðdjúpt sem víðast er. I
Þannig taldi dr. Bjarni Sæmunds-
son flest skilyrði vanta til þess
að Lagarfljót gæti orðið veiði-
vatn. En það kvað vera dálítil
silungsveiði í sumum þverám
Fljótsins, einkum Kelduá, Grímsá
og Eyvindará.
Á þriðja áratug aldarinnar
hófst á Héraði nokkur áhugi á
fiskirækt. Um 1935 var gerður
laxastigi í Lagarfoss og stóð
Búnaðarsamband Austurlands
fyrir þeirri framkvæmd. Klakstöð
var komið upp við Eyvindará hjá
Egilsstöðum. En árangur af
þessari starfsemi varð víst eng-
inn. Þrep laxastigans fylltust af
auri og kunnáttumenn telja, að
hann hafi aldrei verið fær skepnu
sinni. Klakhúsið fúnaði niður. Og
laxar hafa ekki gengið upp fyrir
Lagarfoss. Á meðan fáum við
Héraðsbúar að vera í friði fyrir
því einkennilega tízkufyrirbæri,
sem nefnt er laxveiðar.
Það er meira fjör í annarri
skepnu, sem heldur sig í Lagar-
fljóti, en það er landselurinn, sem
býr í ósnum gegnt Húsey í Hró-
arstungu og Hóli 1 Hjaltastaða-
þinghá. Einhver mestu sellátur á
Islandi eru á þessum slóðum: og
í Jöklu á Dal neðanverðri. Hús-
eyjarbændur einir veiða þarna um
200 seli á vori hverju og annáls-
verð þykir sú sjón, þegar hundr-
uð, ef ekki þúsundir sela sleikja
sólskinið á eyrunum þarna út
undir Héraðssandi.
Langfrægasta skepnan í Fljót-
inu er þó Lagarfljótsormurinn.
Ég sleppi hér að rifja upp sög-
una um uppruna hans, því að
hana geta menn lesið bæði í Þjóð-
sögum Jóns Árnasonar og Sigfús-
ar Sigfússonar. Mikið er um hann
fjallað í ýmsum ritum. Gísli bisk-
up Oddsson getur hans í „Undr-
um Islands". Eggert og Bjarni
rita langt mál um hann í ferða-
bók sinni. En ítarlegast trúi ég
Ólafur Davíðsson fjalli um hann
í langri ritgerð í Tímariti Bók-
menntafélagsins árið 1901. Skv.
yfirliti Ólafs verður hans lítið
vart fyrir 1600, en mjög oft get-
ið í annálum á 17du öldinni og
nokkrum sinnum á hinni 18du.
Oftost er þetta í því formi, að
hann skýtur kryppunni upp úr
vatnsborðinu, en stundum er hann
líka á mikilli ferð eftir vatninu.
Annálar 20. aldar telja heldur
ekki örgrannt um, að skepnan
hafi látið á sér bæra fram á síð-
ustu tíma!
I Rönkufótsrímu séra Stefáns
Ólafssonar í Vallanesi er þessi
vísa um orminn:
„Ormurinn sá, sem uppi í Fljóti
er endilangur,
hart við brá, er brast í rót
og bylgjugangur“.
Aðrar sagnir voru um skötu
heljarmikla, sem átti að liggja á
ferjustaðnum hjá Straumi í
Kirkjubæjarsókn. Um hana kveð-
ur aéra Stefán svo í Rönkufóts-
rimv:
„Skatan liggur barðabreið
í báruglaumi,
snýr upp hrygg og engu eirir
út hjá Straumi".
Og ennfremur:
„Svo sem ey var á að JÍta
ypt úr glýju,
langt vann teygja úr hylnum
hvíta
halana níu“.
VI.
Lagarfljót og Jökulsá renna
næstum fjóra fimmtu hluta sam-
anlagðrar lengdar sinnar eftir
sveitum, sem hafa verið í byggð
frá landnámsöld. Þau hafa lengst
af verið tálmi mannlegum athöfn-
um. í glímu mannsins við þessi
vötn hafa samt færri týnt lífi
en ætla mætti í fljótu bragði. Á
þessari öld hafa líklega ekki
fleiri en fimm farizt í Fljótinu og
enginn í Jöklu. En núlifandi
Dragferjan hjá Litla-Steinsvaði. — Ljósmynd Björn Björnsson.
Gamli ferjustaðurinn undan Egilsstaðanesi. — Teikning Auguste