Austurland - 12.07.1968, Qupperneq 4

4

AUSTURLAND'
Neskaupstað, 12. júlí 1968.
Athygiisverðar rannsóknir:
Landiidm plantna ií jöWerjuni
Sem kunnugt er fór loftslag
hérlendis hlýnandi á fyrri hluta
þessarar aldar, ekki sízt á tíma-
bilinu 1930—60, sem oft er borið
saman við næstu 30 árin á undan,
er reyndust kaldari, svo ekki sé
talað um síðasta fjórðung 19.
aldar. Á þessu hlýviðrisskeiði hafa
jöklar minnkað verulega og
þynnzt, þannig að mikil lands-
svæði eru nú auð, sem áður voru
jökli hulin, og ný auð svæöi eða
jökuJskeT, eins og þau oftast eru
kölluð, hafa skotið upp kollinum
inn á ísbreiðum jöklanna.
Óvíða kemur þetta undanhald
jöklanna skýrar í ljós en hjá
Breiðamerkurjökli. Skömmu eft-
ir aldamótin síðustu átti hann að-
eins ófarna um 200 metra til sjáv-
ar, en hefur síðan hörfað um
ekki minna en 1250 metra. Jafn-
framt hefur jökullinn grynnkað
verulega og ný jökulsker mynd-
azt. Ef við erum stödd á Breiða-
merkursandi og lítum til norðurs,
sjáum við stór og smá íslaus
svæð', þar á meðal fjöll sem
gnæfa við himin langt inni á jök-
ulbreiðunni, og suður af þeim
urðarrana, sem teygjast allt að
jökulbrúninni. Stærst jökulskerj-
anna eru Esjufjöfl, nú 18 km frá
næsta jökuljaðri, og 5 kílómetr-
um suðvestur frá þeim sést
hamraveggur Mávab.vggða. Bæði
þessi svæði hafa verið íslaus um
la-ngan tíma, og Esjufjöll staðið
upp úr hjarnbreiðunni a. m. k.
frá lokum ísaldar fyrir 10 þúsund
árum, en nú rísa þau um 500
metra yfir hjarnið, og er hæsti
t'ndur þeirra 1640 metra yfir sjó.
Þessi fornu jökulsker voru með
öllu ókönnuð fram á þessa öld,
og um þau gengu ýmsar kynja-
sögur. Aðeins var vitað um
mannaferðir þangað í þrjú skipti
fyrir 1900 með nokkurri vissu, og
þekking manna á þeim hélzt sára-
lítil, unz bræðurnir á Kvískerj-
um í Öræfum, sem landskunnir
eru fyrir náttúrurannsóknir sín-
ar, tóku að leggja þangað leið
sína. Fyrstu ferðina fóru þeir
1933, aðra áratug síðar, og þá
þriðju 1950 og könnuðu þá nokk-
uð gróður og dýralíf í fjöllunum.
Meðal annars fundu þeir 79 teg-
undir æðri plantna í Esjufjöllum,
en greinar um ferðir þeirra birt-
ust í Náttúrufræðingnum árið
1951. Frásagnir þeirra af þessum
ferðum vöktu mikla athygli og
beindu augum sérfræðinga að
jökulskerjunum í Breiðamerkur-
jökli, en ný sker bættust þar við
á þessum árum.
Árið 1940 tóku þeir Kvískerja-
bræður eftir auðum bletti, sem
nýkominn var upp úr jökli um 4
km sttður ai' Ésjufjöilum. Kölluðu
þeir hann Kárasker og fóru
þangað í könnunarleiðangra 1957
og 1958. Fundu þeir þar 33 teg-
undir æðri plantna og nokkrar
mosategundir, en niðurstöður at-
hugananna birtu þeir í tímaritinu
Jökli 1958. Með þessum ferðum
sínum og margvíslegum öðrum
rannsóknum hafa þeir Björnssyn-
ir frá Kvískerjum unnið merkt
brautryðjendastarf, sem er gott
dæmi um, hverju áhugasamir
leikmenn geta áorkað á sviði
náttúrufræða, þótt ekki séu lang-
skólagengnir. En eftir 1950 hefur
sérfræðingur einnig komið til
skjalanna, svo sem nú skal greint
frá.
Það mun hafa verið sumarið
1961, að Eyþór Einarsson grasa-
fræðing-ur fór í fyrsta sinn til jök-
ulskerjanna í Breiðamerkurjökli,
og var Hálfdán Björnsson frá
Kvískerjum leiðsögumaður. Rák-
ust þeir þá á nokkurra fermetra
stórt íslaust svæði um 2 km suð-
vestur af Káraskeri, og var það
gróðurlaust með öllu. Gaf Eyþór
því nafnið Bræðrasker. Hér var
komið óvenjulegt og kærkomið
tækifæri til athugana á því,
hvernig gróður nemur land á jök-
ulskeri, og það tækifæri lét Ey-
þór ekki úr greipum sér ganga,
enda reyndist skerið svo vinsam-
legt að stækka en ekki minnka,
og var árið 1966 orðið 150 metra
á breidd og 200 metra á lengd.
Hæð þess yfir sjó er 680—740
metrar. Hefur Eyþór undanfarin
sumur stundað skipulegar rann-
sóknir á landnámi plantna á
Bræðraskeri, en jafnframt fylgzt
með gróðurbreytingum á Kára-
skeri og kannað ýtarlega há-
plöntugróður í Esjufjöllum. Birt-
ist eftir hann greln með helztu
niðurstöðuin þessara rannsókna i
danska tímaritinu Naturens verd-
en, apríl hefti 1968, og eru þær
hinar athyglisverðustu. Hér verð-
ur rúmsins vegna aðeins stiklað
á nokkrum atriðum, sem fram
koma í þessari grein.
Er komið var í Bræðrasker
sumar'ð 1963, tveimur árum eft-
ir að það myndaðist, fannst þar
aðeins ein grastegund, þ. e. ló-
gresi, og 3 mosategundir. Sumar-
ið 1965 hafði tegundum blóm-
plantna fjölgað í 15 og mosateg-
undum í 9. Gróður var mjög gis-
inn, en sveifgrös mest áberand'.
Sumarið 1967 höfðu alls fundizt
23 tegundir háplantna í Bræðra-
skeri, en gróður var enn mjög
strjáll, og engin aðlögun að stað-
háttum sýnileg. Utbreiðsla mosa
hafði aukizt, en engar fléttur eða
sveppir höfðu þá fundizt. Þúfu-
steinbrjótur var orðin algengasta
plantan, en næst honum komu
grösin. Bræðrasker verður 7 ára
á þessu sumri, og eflaust heldur
Eyþór áfram að fylgjast með við-
gangi þess.
Kárasker liggur í 580—760
metra hæð og er nú senn tvítugt
að aldri. Sækir gróðurinn þar
eitthvað á með hverju ári, ekki
sízt mosar. 1 fyrra höfðu þar alls
fundizt 46 tegundir háplantna,
yfir 50 tegundir mosa, ein svepp-
tegund og í fyrrasumar fundust
þar í fyrsta sinn tvær fléttuteg-
undir, sem hægt var að ákvarða.
Andstætt því sem margir halda,
eru fléttur seinar til að nema
land á jökulruðningi, en hann
þekur yfirborðið á báðum þessum
skerjum. Gróður hefur þegar lag-
að sig nokkuð að aðstæðum í
Káraskeri, — er mjög strjáll
áveðurs, en þekur allt að 80%
af yfirborði á skjólsælum stöðum.
Grastegundir eru þarna mest
áberandi ásamt lækjafræhyrnu.
Að lokum er að gela Esjufjalla.
Þar hafa fundizt 96 tegundir
haplantna, og er það ótrúlega
mik:ð miðað við hæð, Stærð1 og
legu fjallanna. Gróðurinn er að
vísu víða gisinn og hvergi alveg'
samfelldur. Hér er að finna allar
þær tegundir, sem borizt hafa
til Bræðraskers og Káraskers,
þótt ekki þurfi þær að vera þang-
að komnar frá Esjufjölium. Grös-
in eru hér engan veginn eins á-
berandi og á ruðningi nýju jökul-
skerjanna og aðrar tegundir ríkj-
andi. Á skjólsælum stöðum mót
suðvestri er sums staðar vöxtu-
legur blómgróður, t. d. nær
brennisóley allt að 50 cm hæð og
hvönn 1 metra. í Esjufjöllum
vaxa 24 tegundir blómplantna of-
an við 1150 metra hæð, þar á
meðal eyrarós, sem annars finnst
vart nema á láglendi hérlendis.
Þennan vöxtulega blómgróður
Esjufjalla skýrir Eyþór m. a. með
þeirri algjöru friðun fyrir sauð-
fjárbeit, sem fjöllin hafa notið
um aldir, en einn;g má telja víst,
að hitastig þar og á öðrum jökul-
skerjum í sunnanverðum Vatna-
jökli sé tiltölulega hærra en ann-
ars staðar gerist til fjalla hér-
lendis, en veðurathuganir vantar
til að staðfesta það.
Athugan:r Eyþórs á jökulskerj-
unum sýna m. a. þetta: Plöntur
berast tiltölulega auðveldlega til
nýrra íslausra svæða í jöklum,
þótt nokkrir kílómetrar skilji þau
frá næstu gróðurlendum. Líkleg-
ast er, að fræ flestra háplantn-
anna og jafnvel heilar plöntur
berist fyrir vindi eftir ísþekjunni,
þótt eitthvað af fræjum kunni og
að flytjast með fuglum. Grasteg-
Eyþór Einarsson
grasafræðingur.
undir eru fyrstar á vettvang og
mosar fylgja á hæla þeirra.
Sveppir og fléttur berast hins
vegar mun síðar til jökulskerj-
anna. I fyrstu er úbreiðsla
plantna á skerjunum sjálfum
hreinni tilviljun háð, og fyrst að
mörgum árum liðnum fara mis-
jöfn vaxtarskilyrði að setja mark
sitt á gróðurfarið. Myndun varan-
legra gróðurlenda tekur enn lengri
tíma, kannski aldir.
Margar fleiri ályktanir mætti
eflaust draga af þessum rann-
sóknum Eyþórs Einarssonar, en
athugunum hans mun raunar
hvergi nærri lokið. Þarna á jök-
Framh. & 3. siðu.
Við Jökulsárlón á Breiðamerkursandi. Til vinstri á myndinni er
Hálfdán Björnsson'frá Kvískerjum, einn þeirra náttúrufróðu bræðra,
sem fyrstir rannsökuðu jökulskerin í Breiðamerkurjökli. Við hlið
hans stendur Helgi Hallgrímsson grasafræðingur og safnvörður á
Akureyri. Öræfajökull í baksýn. — Ljósm. H. G.