Líf og list - 01.12.1950, Blaðsíða 27

LEIKLIST
ÞJÓÐUEIKHÚSIÐ:
Jón biskup Arason
eftir Tryggva Sveinbjörnsson.
Leikstjóri: Haraldur Björnsson.
Leikdómarar tímarita verða að sætta
sig við það hlutskipti, að dómar þeirra
komi eftir dúk og disk, jafnvel eftir
að sýningum á leik þeim, sem þeir
skrifa um, er lokið. Slíkir dómar geta
því ekki orðið almenningi til leiðbein-
ingar um það, hvort sjá beri leikinn
eða ekki. Eins verður ekki hjá því
komizt, að ýmislegt af því sem leik-
dómari tímarits ætlar að segja, sé kom-
ið á þrykk í leikdómum blaðanna. Eigi
að síður dirfumst vér að bera í bakka-
fullan lækinn og skrifa um Jón biskup.
Og að sumu leyti ættum vér að standa
vel að vígi, þar sem vér höfum fyrir
oss umsagnir annarra og getum þó allt-
af vinzað úr það bezta frá hinum, ef
vér höfum lítið til málanna að leggja
frá eigin brjósti.
Tryggvi Sveinbjörnsson er ekki eins
og einn leikdómari dagblaðanna hélt
fram lítt þekktur hér á landi. Hann
telst meira að segja til íslenzks aðals
Þórbergs Þórðarsonar, og hafði þegar
1 menntaskóla áhuga á leikritagerð.
Hitt væri sönnu nær að benda á, að
einkennilegt virðist, að fyrsta leikrit
hans hér í Þjóðleikhúsinu skuli vera
Jón biskup Arason, en ekki Útlagar,
sem hann fékk verðlaun fyrir við
opnun Þjóðleikhússins og er í rauninni
ntiklu eldra leikrjt. Hér getur að vísu
400 ára tíð Jóns biskups og sona hans
hafa ráðið nokkru um. En þar sem
töluvert var rætt og ritað um verð-
launaleikritið á sínum tíma að því er
virtist vegna nokkurra mistaka frá
Þjóðleikhússins hálfu, er ekki furða,
þótt menn séu orðnir alllangeygðir eft-
ir því leikriti.
Sem kunnugt er fékk leikurinn Jón
biskup Arason ómilda dóma hjá dönsk-
um gagnrýnendum. Virtist þar kenna
nokkurrar viðkvæmni hjó Dönum svo
stuttu eftir sambandsslitin, þar sem
hinn danski fulltrúi í leiknum, Krist-
ján skrifari, er látinn gegna allt að því
nasistisku hlutverki og sáu Danir því
leikinn sem mynd af þeirra eigin her-
námsárum, þar sem aðeins hafði verið
skipt um hlutverkin. En svo kemur
það á daginn, að íslenzkir leikdómarar
eru ekki sem ónægðastir með leikinn
heldur, aðeins út frá allt öðrum for-
sendum. Þeir kannast ekki almennilega
við sinn Jón Arason. Að vísu reynir
Lárus Sigurbjörnsson að skýra þetta í
leikskránni, að sögulegur sjónleikur sé
ekki sama og kennslustund í sögu.
Þetta er oftast rétt. Skáldsögunum hef-
ur ámælislaust verið leyft að laga ým-
islegt til i hendi sér, sem sagan greinir
öðru vísi frá. En þetta er aðeins al-
menn regla. Fæstar þjóðir mundu þola,
að teknir væru þeirra mestu menn inn
á leiksviðið og þeir minnkaðir að ráði.
Hér er maður því ekki kominn að anda
þjóðarsögunnar, heldur og inn að
hjarta hennar. Það skiptir minnstu
máli, þótt Helga sé látin koma til Skál-
holts á aftökudegi þeirra feðga eða
smáatburðum hnikað til. Verra er
það, að höfuðkempan, Jón biskup Ara-
son, synir hans og raunar fleiri eru
minnkaðir og þvegnir hvítir af flestum
ávirðingum þeirra, sem ekki urðu af
þeim bornar. Það er m. ö. o, skapgerða-
breyting persónunnar, sem höf. hefur
leyft sér að gera á þeim, sem við ís-
lendingar getum ekki viðurkennt á
svo skýrum og sögulegum persónum.
Nú hefur sú nýlunda gerzt, að radd-
ir hafa komið fram gegn gagnrýnend-
um leiksins, sem telja að dæma beri
leikinn sem leik en ekki sögu. Hefur
Kristján Eldjárn þjóðminjavörður fylgt
þeirri skoðun einna fastast eftir. Þau
orðaskipti hafa verið mjög athyglis-
verð, þótt ekki sé nema fyrir það eitt,
að fulltrúar bókmenntanna hafa fundið
að því, að gengið hefur verið á snið við
söguleg sannindi, en sagnfræðingur
krefst aftur á móti, að leikinn eigi ein-
ungis að dæma út frá leikrænu sjónar-
miði. Rökfræðilega séð mætti því ætla,
að báðir aðiljar hefðu hætt sér út á
hálan ís. En eins og ég drap á áðan, er
ekki sama hvert söguefnið er tekið til
meðferðar á leik eða öðrum skáldskap.
Það skiptir ekki miklu máli, þótt lítt
þekktum persónum, enda þótt sann-
sögulegar séu, sé breytt og þær sniðn-
ar eftir lögmálum listarinnar. Öðru
máli gegnir um þær persónur, sem
hæst ber á í þjóðarsögunni, enda hefur
fleirum orðið hált á því en Tryggva
Sveinbjörnssyni. Hvað ætli sagnfræð-
ingarnir, já og allur almenningur segði
um það, ef Jesús Kristur í píslarleikj-
unum, sem styðjast við píningarsögu
hans, væri gerður að góðlátlegum mið-
lungsmanni, tekinn til fanga í misgrip-
um fyrir annan og að lokum þjónust-
aður af Maríu Magdalenu, svo að tek-
ið sé dæmi? Nei, það er engin tilvilj-
un eða illkvittni frá gagnrýnendanna
hálfu, að þeir sættu sig ekki við, að
eftir af okkar gamla og góða Jóni Ara-
syni, sem sjálfur sagðist fara „með
brauki og bramli“, var lítið annað en
góðlátlegur heimilisfaðir. Þær setning-
ar af vörum Jóns biskups og sona hans
rétt fyrir aftökuna, sem lýsa þeim bet-
ur en langar frásagnir, er ekki saknað
að ófyrirsynju í leiknum. Leikritahöf-
undi er eins og flestum öðrum vissar
skorður settar. Það kemst enginn upp
með það ámælislaust, að breyta þekkt-
um sögupersónum að vild. Þjóðarsag-
an er vissulega aðhald, sem taka verður
tillit til.
Kristján Guðlaugsson hefur bent á
það einna greinilegast í Vísi, hve lítið
LÍF og LIST
23