Teningur - 01.10.1989, Blaðsíða 44

staö þess að nota orðaforða kennara
síns. Husserl sótti fræðiheiti sín í lat-
ínu og grísku eins og tíðkanlegt er.
íbyggni heitir Intentionalitát sögðum
við, og er orðið latneskt og fengið úr
skólaspeki miðalda. Það sem ég kalla
innra viðfang heitir hjá Husserl
Noema sem er gríska. í þessu efni
tók Heidegger sérkennilega stefnu:
þar sem Husserl hefur latínu og
grísku vildi Heidegger hafa hvers-
dagslega þýsku sem hann fer þó sér-
viskulega með, stundum með af-
brigðum sérviskulega. Þar sem Huss-
erl talar um Ego sem er sjálftalar Heid-
egger um Dasein sem er þarvist. En
þegar að er gáð virðist þarvist hjá Heid-
egger ekki vera annað en maður eða
manneskja.
Úr verður fróðlegt sjónarspil fyrir
íslenska nýyrðasmiði meðal annarra.
Það hugtak Heideggers sem næst
gengur íbyggnishugtaki Husserls
heitir Sorge sem þýðir umhyggja eða
áhyggja. Það vill svo til að bæði- þessi
íslensku orð - umhyggja og áhyggja
- koma vel til álita sem íslensk fræði-
heiti um það sem um er að ræða hjá
báðum höfundum í staðinn fyrir
íbyggni. Þess má geta að Ryle leikur
sama leikinn hálfan í Hugmyndinni
um hugann. Hann kappkostar að
beita einungis hversdagslegu ensku
máli um hugann og hugarstarfið, og
hugleiðir merkingu þessa orðaforða
af mikilli andagift. En hann neitar sér
alveg um að setja saman nýtt fræði-
heitakerfi í stað þess viðtekna kerfis
sem hann lætur ónotað.
V
Skömmu eftir að Vist og tíð kom út
1927 urðu mikil umskipti á ferli Heid-
eggers. Hann hætti við að skrifa fram-
hald af þessu höfuðriti sínu eins og til
hafði staðið - Tíð og vist átti það að
heita - og tók til við samningu smærri
rita af margvíslegu tæi, stundum ekki
nema bæklinga með ritgerðum, fyrir-
lestrum eða spakmælum. Hér kennir
ýmissa grasa. Heidegger fær brenn-
andi áhuga á orðsifjum, og einkum á
meintum uppruna orða eftir kenn-
ingum gamaldags orðsifjafræði. Hér
verða bæði þýzk orð og grísk fórnar-
lömb hans. Þessi ástríða er bersýni-
lega sprottin af leik hans að þýzku
máli í Vist og tíð. Orðsifjakenningum
sínum beitir hann svo jafnt í viðureign
við hrein heimspekileg viðfangsefni,
eins og í Inngangi að frumspeki sem
er eitt aðgengilegasta rit hans, og í
rannsóknum á hinni elztu heimspeki
Grikkja, bæði frumherja eins og Hera-
kleitosar og Þarmenídesar sem hann
dáði ákaflega, og svo Platóns sem
honum var í nöp við eins og fleirum.
Bæði orðsifjafræði Heideggers og
túlkun hans á gamalli heimspeki eru
með afbrigðum umdeilanlegar, svo að
aðrir fræðimenn hafa átt bágt með að
taka þær alvarlega. Það vissi hann
sjálfur manna bezt, og virtist vera
stoltur af því. (Sjá til dæmis Einfuhr-
ung in die Metaphysik IV §3.)
Jafnframt þessum málsöguiðk-
unum tók Heidegger að leggja stund
á skáldskaparfræði upp úr 1930. Þar
urðu fyrir honum tvö af höfuðskáldum
Þjóðverja átuttugustu öld, þeir Rainer
Maria Rilke og Georg Trakl, en
einkum þó eitt höfuðskáld Þjóðverja
fyrr og síðar, Friedrich Hölderlin sem
uppi var á öndverðri nítjándu öld.
Útleggingar Heideggers á Hölderlin
þykja sérvizkulegar eins og fleira í
verkum hans, en ólíkt eða öndvert því
sem segja má um tilraunir hans í
heimspekisögu með orðsifjar að
vopni, á ritskýring hans á Hölderlin
sér stjórnlausa aðdáendur um hálfan
heiminn. Ég hef séð hana kallaða einn
af hátindunum i andlegu lífi tuttugustu
aldar, og það af prýðilega dómbærum
manni.
Fyrst Hölderlin berst í tal má geta
þess að línurnar um stofnana í
skóginum sem Heidegger hefur eftir
honum í Hugraunum eru komnar úr
drögum skáldsins að leikriti sínu
Empedókles á Etnu, og standa í
útgáfu Hellingrahts á verkum þess II,
551. Þetta skrifaði Heidegger mér
haustið 1964, en þá hafði ég leitað
dögum saman og árangurslaust að
línunum í þeim heildarútgáfum á
Hölderlin sem til voru í Reykjavík, og
var farinn að trúa því að karl væri tek-
inn að yrkja kvæði Hölderlins eftir
hentugleikum, sem mér þótti alveg
eftir honum eins og hann fór með
Parmenídes og Platón í túlkunum
sínum á þeim. í sama bréfi gaf Heid-
egger mér leyfi til að birta þýðingu
mína á Hugraunum, og fleiri þýðingar
á verkum sínum, í íslenzku tímariti
þótt ekkert hafi orðið af því fyrr en
núna þegar hann er orðinn hundrað
ára. r
VI
Gilbert Ryle var kennari minn, og ein-
hvern tíma tók hann svo til orða um
starfsbróður sinn í Freiburg í Svarta-
skógi að hann hefði verið merkilegur
heimspekingur. „En hann var drullu-
sokkur, “ sagði hann. „The man was a
shit." Hér hafði Ryle það í huga að
Heidegger var þjóðernisjafnaðar-
maður um skeið og þjónaði Adolf
Hitler af þýlund. En þó var það
kannski fremur hitt að Heidegger
hliðraði sér hjá því til dauðadags að
horfast í augu við þennan flekk á ferli
sínum, þó svo hann teldi sig umkom-
inn þess að gagnrýna vestræna
menningu, vísindi hennar og heim-
speki, og þættist með köflum ráða yfir
lausnarorði handa afvegaleiddum
heimi. Um þennan þátt í ævi Heid-
eggers fjallar bók þýzka sagnfræð-
ingsins Hugos Ott: Martin Heidegger:
Unterwegs zu seiner Biographie
(1988).
Halldór Laxness kynntist Heidegger
vel á vegum sameiginlegs útgefanda
þeirra í Sviss. Hann minnist þess
helzt úr þeim kynnum, hefur hann
sagt mér, að Heidegger hafi alltaf
verið að skrifa einhverjar setriingar.
Það hafa kannski verið setningar eins
og þær sem er safnað saman í
Hugraunum.
42