Svart á hvítu - 01.10.1978, Blaðsíða 50

viðlagi seinna erindisins bendir skáldið á að þeir
sem fljúgi með „fenmetrasin-airlines" (væntanlega
sama og „spítt") og vefi sér voðir úr illgresi
(greinilega „indverskum hampi") komist ekkert
áfram: þeir eru í veröld þar sem „eimpípan hvín"
(allt er á hverfanda hveli) og halda að þeir séu að
ferðast — en þeir komast aðeins „héðanburthing-
að til sama staðar". (veganesti hafa þeir „tinflautu
& tambúrín" — og er einfaldast að skilja þessi orð
sem tilvísun til kvæðisins „Jóhannesar skírara" á
„Blindgötunni", en það var mjög skýr fordæming á
þeim sem duttu í eiturlyfjapott og hættu öllum af-
skiptum af umheiminum. Það virðist því nær lagi að
skilja þetta kvæði sem ádeilu á þjóðfélag, þar sem
ein tegund eiturlyfjaneyslu er bönnuð og ofsótt en
önnur látin eiga sig, þótt hún virðist síst betri, —
miklu fremur en vörn fyrir eitt eða neitt. Þannig
fjalla þessir „mansöngvar" skífunnar um tvær
andstæðar tegundir kvenna, því að þjóðfélagið
viðurkennir aðra meira eða minna en hin kemst í
kast við yfirvöldin hvenær sem í hana næst.
Þessi athugun hefur leitt í Ijós að skífan er byggð
upp mjög haglega, en hún hefur þó ekki leyst það
vandamál hvort hún hafi einhverja ákveðna heild-
armerkingu: þótt uppbyggingin sé fundin virðist
hún ekki gefa neitt til kynna um það. Rannsóknin í
skopstælingunni, sem gat vísað veginn til skilnings
á einstökum kvæðum, leiðir heldur ekki í Ijós neina
meginhugsun, því að þessu stílbragði er beitt á
mjög sundurleitan hátt: verið er að skopstæla
ákveðið verk, ímynduð verk (sögur þjónsins að
norðan), ákveðnar tegundir af kvæðum, sagna-
flokka eða þá jafnvel Ijóðmálið sjálft. Hvergi virðist
skopstælingin hafa sömu merkingu.
Besta leiðin til að átta sig á þessari skífu er sú að
líta á hana í samhengi við fyrri verk. Við skildum við
Megas á síðustu skífunni á undan, „Blindgötunni",
þar sem hann var staddur á öldurhúsi einu eftir að
hafa gengið á hólm við reykvískt samfélag eftir-
stríðsáranna og kveðið um þá sem vegnað hafði vel
í sviptingum þess og hina sem höfðu misheppnast.
Þrátt fyrir góðan vilja þjónanna til að víkja honum af
staðnum, gat hann sagt sigri hrósandi í kvæðislok
að hann væri þarna „enn (að minnsta kosti)". Það
er væntanlega ekki of djarft ályktað að halda að á
þessari skífu, sem nú er verið að fjalla um, sé hann
enn á sama barnum. Kannske er hann í einhverju
dulargervi, svo að hann fái að vera í friði fyrir þjón-
unum hálsstuttu, og hann hefur í frammi alls kyns
„hundingsspott": hann talar fyrir munn ýmissa
þeirra, sem hann hefur áður gefið orðið, og ann-
arra líka, og hann hermir eftir þeim. Nú eru eftir-
hermur og skopstælingar ekki beinlínis nýjung hjá
honum, þvíað þeim hefur hann oft beitt áður, þegar
hann hefur gætt máli ýmsa menn, sem voru með
spott og spé, en hér gengur hann enn lengra, því
að oft á tímum má líta svo á að þetta séu e. k.
eftirhermur á eftirhermum: hann hermir eftir
mönnum, sem þegar eru að herma eftir einhverju,
skopstæla það eða snúa út úr því. Þetta er t. d.
augljóst þegar hann hermir eftir ego „gömlu gas-
stöðvarinnar við hlemm" segja frá sögum þjónsins
eða eftir röddinni, sem sagði frá Jóni Sigurðssyni á
fyrstu skífunni, en þetta á við í breiðari skilningi
annars staðar. Þeir menn, sem Megas gæddi máli á
fyrri skífum sínum, voru allir staðsettir á sama
svæði rúms og tíma: Reykjavík eftirstríðsáranna,
þegar gamla bændaþjóðfélagið var sprungið og ný
rótlaus kynslóð að vaxa upp á mölinni, og í röddum
þessara manna eða í frásögnunum af þeim, sem
Megas talaði um, komu fram ýmis viðhorf til þessa
nýja samfélags malarinnar allt frá harðri ádeilu til
súrrealískrar skopmyndar. En jafnan er litið á þetta
samfélag utan frá. Á þessari skífu er augljóst að
raddirnar eru ættaðar af sömu hálfum rúms og
tíma, en skopstælingarnar hér — hundingsspottið
— tákna e. k. fjarlægingu um eitt stig til viðbótar.
Það má segja að skopstælingin hafi einkum tvenns
konar merkingu þrátt fyrir yfirborðsfjölbreytni:
annars vegar lætur hún forn og ný viðhorf rekast
þannig á að augljóst sé að hyldýpisgjáin milli þeirra
verði ekki brúuð (draumur um sveitasælu — úti-
gangsmannalíf á „holti og hól", rómantískir mey-
dómsórar — lifnaður í „hassi og sýru", sígilt Ijóð-
mál — merkingarlaust mók í svefnlyfjum o. s. frv.)
eða hún lætur forna sögu leysast upp í merkingar-
leysu í nútímanum (sveitasælan verður að óskýr-
anlegum óhugnaði, sagan um Jón Sigurðsson að
marklausu þrugli).
Þótt raddirnar, sem Megas hermir eftir á þessari
skífu séu ólíkar — svo ólíkar að það getur verið
erfitt að finna tengsl á milli þeirra — eiga þær þó
eitt sameiginlegt, sem nátengt er þessari fjarlæg-
ingu. Á „Millilendingu" fjallaði Megas m. a. um þá
sem urðu ofan á í sviptingum þjóðfélagsins eftir
stríð, og á „Blindgötunni" kvað hann um þá, sem
misheppnuðust. En hér gengur hann einu skrefi
lengra og talar fyrir munn manna, sem eru á ysta
útjaðri borgaralegrar og veraldlegrar tilveru eða
eru á hraðri útleið á einhvern hátt: atómskáldið
hafnar hreinlega þeirri tilveru, sem er hic et nunc,
þ. e. a. s. skynheimi raunveruleikans, eiturlyfja-
neytendurnir eru einnig að segja skilió við raun-
veruleikann, útigangsmennirnir eru reyndar fyrir
löngu komnir út fyrir borgaralegt þjóðfélag og
búnir að hreiðra um sig í sinni eigin veröld, „síra
Sæmi", sem nam galdur við Svartaskóla, ræktar
sitt eigið korn og hefur tekið þá ákvörðun að snúa
ekki heim, og sá sem raular um „Jón Sívertssen" er
fulltrúi hinnar geigvænlegustu firringar innihalds-
lausrar velferðar — hann hefur endanlega misst
fótfestuna í íslenskri menningarhefð. Utan um allar
þessar raddir lýkst „innri rammi" skífunnar, sem
gefur til kynna hvernig nútímaþjóðfélagið hefur
losnað úr tengslum við fyrra þjóðfélag: ekkert er
eftir af því nema hugboð um óhugnaö og dauða —
kannske einfaldlega dauða þess sjálfs og óhugnað
borgarþjóðfélags nútímans.
En hin mikla eftirherma þessarar skífu — Megas
sjálfur — fordæmir þó ekki þessa menn sem eru á
jaðri veraldlegs þjóðfélags og stefna út: hann lýsir
ískaldri Ijóðrænu útigangsmannanna, tekur upp
hanskann fyrir stúlkuna í „paradísarfuglinum" eða
„síra Sæma" og tjáir viðhorf atómskáldsins af
48
SVART A HVlTU