Svart á hvítu - 01.10.1978, Blaðsíða 53

ingar gerðu listnemar tii þess að æfa sig, meistarar til að
útbreiða verk sín og enn aðrir til að græða á þeim.
Tæknileg fjölföldun listaverks er hins vegar eitthvað nýtt.
Hún þróaðist sögulega í stökkum með löngum millibilum
en vaxandi krafti. Grikkir þekktu bara tvær aðferðir við
tæknilega fjölföldun: að steypa í mót og að slá mynt.
Bronsmyndir, leirmunir og mynt voru einu listaverkin
Walter Benjamin
sem þeir gátu fjöldaframleitt. öll önnur listaverk voru
einstök og urðu ekki fjölfölduð tæknilega. Meö trérist-
unni varð fyrst kleift aö fjölfalda grafíkina tæknilega og
viö þaö sat þar til prentlistin kom til sögunnar og þar meö
fjölföldun ritverka. Þau aldahvörf sem prentlistin, tækni-
leg fjöldaframleiðsla skrifaðs orðs, olli á sviði bók-
menntanna eru öllum kunn. Prentlistin er þó aðeins einn,
en að vísu afar mikilvægur, þáttur þess fyrirbæris sem
hér er skoöaö í Ijósi heimssögunnar. Á miðöldum bætast
koparstunga og æting við tréristuna, síðan steinþrykkið í
byrjun 19. aldar.
Fjölföldunartæknin kemst á nýtt stig með steinþrykk-
inu sem er mun markvissari aðferð og er fólgin í því að
færa teikningu yfir á stein í stað þess að rista hana í tré
eins og áður tíðkaðist eða vinna hana með sýruætingu í
koparplötu. Fyrir daga steinþrykksins var unnt að
fjöldaframleiða grafíkmyndir, en með steinþrykkinu varö
í fyrsta sinn mögulegt að koma grafíkmyndum í fjölda-
upplögum á markaðinn í nýrri mynd dag frá degi. Stein-
þrykkið gerði grafíkinni fært að fylgja daglegu lífi og lýsa
því. Hún fór að hafa við prentlistinni. Grafíkin féll þó í
skugga Ijósmyndarinnar örfáum áratugum eftir að stein-
þrykkið hafði verið fundið upp. Ljósmyndin leysti hönd-
ina frá störfum við fjölföldun myndverka í mikilvægustu
þáttum listrænnar sköpunar, en við þeim tók augað sem
horfði inn í linsuna. Þar eð augað nemur hraðar en
höndin teiknar, jókst hraði á fjölföldun myndverka svo að
hún fór að halda í við talað mál. Kvikmyndatökumaður
tekur myndir í stúdíói á sama hraða og flytjandinn talar. Á
sama hátt og steinþrykkið var fyrirþoði myndskreytta
blaðsins var Ijósmyndin forboði talmyndarinnar. Menn
tóku að fjölfalda hljóð tæknilega í lok síðustu aldar.
Samhæfing þessara nýjunga mun staðfesta orð Paul
Valéry þegar hann segir: ,,Á sama hátt og við fáum fyrir-
hafnarlítið vatn, gas og rafmagn inn í híbýli okkar til
hægðarauka, verður okkur séð fyrir myndum eða hljóm-
flutningi, sem við setjum í gang með smá handtaki, nán-
ast bendingu, og sem hverfur okkur á sama hátt".1 Um
aldamótin 1900 hafði tæknileg fjöldaframleiðsla náð því
stigi að það var ekki nóg með að hún fjölfaldaði listaverk
frá fyrri tíð og gerbreytti þar með áhrifum þeirra, heldur
ruddi hún sér til rúms sem sjálfstæð listræn aðferð. Til
þess að gera sér grein fyrir þessu er langbest að kanna
áhrif beggja þátta tæknilegrar fjölföldunar á þessu stigi
— fjölföldunar listaverksins og kvikmyndagerðarlistar-
innar — á hefðbundna list.
II
Jafnvel í fullkomnustu fjölföldun verður eitt útundan;
það sem við getum kallað Hér og Nú listaverksins — hin
einstaka tilvist þess á þeim stað sem þaö er niðurkomið á
Þessi einstæða tilvist setti sögu hvers listaverks þau einu
takmörk sem það hefur veriö háð. Þessari sögu tilheyra
þær breytingar sem orðið hafa í tímans rás á efnislegri
gerð listaverksins sem og breytt eignarhald á því.2 Merki
um hið fyrrnefnda verða aðeins fundin með greiningu af
efna- og eðlisfræðilegum toga sem ekki er unnt að
framkvæma á fjöldaframleiddum verkum. Breytingar á
eignarhaldi listaverks ráðast af hefð, sem rekja verður
allt aftur til staðsetningar frumverksins.
Hér og Nú frumverksins segir til um hvort það er upþ-
runalegt. Efnafræðilegar greiningar á sþanskgrænu
bronsmynda geta verið haldbærar þegar ákvarða skal
hvort þær séu upprunalegar; á sama hátt getur sönnun á
því að tiltekið handrit frá miðöldum sé ættað úr skjala-
safni frá 15. öld stutt það að um frumrit sé aö ræða. Hið
upprunalega stendur utan allrar fjölföldunar. Enda þótt
frumverkið haldi yfirburðum sínum gagnvart handunn-
inni fjölföldun, sem yfirleitt var kölluð fölsun, er slíku ekki
til að dreifa gagnvart tæknilegri fjölföldun. Ástæðan er
tvíþætt. í fyrsta lagi er tæknileg fjölföldun sjálfstæöari
gagnvart frumverkinu en handunnin fjölföldun. Linsa
Ijósmyndavélarinnar, sem hægt er að stilla og velja með
sjónpunkt að geðþótta, getur numið ýmsa þætti frum-
verksins sem mannsaugað greinir ekki. Þá er með
ákveðnum aðferðum, s.s. stækkun eða ,,töku á tírna"
unnt að ná fram myndum sem eru utan við eðlilega
sjónskynjun. i öðru lagi getur fjölföldunin kynnt lista-
verkið við aðstæður sem frumverk hefði aldrei náð til.
Umfram allt er hægt að koma til móts við viðtakandann
með tæknilegri fjölföldun, hvort sem það nú er með Ijós-
mynd eða hljómplötu. Dómkirkjan færir sig úr stað til
þess að listunnandi geti tekið á móti henni í skonsu sinni.
Kórverk sem upphaflega er flutt í sal eða undir berum
himni, hljómar heima í stofunni.
SVART Á HVÍTU
51