Svart á hvítu - 01.10.1978, Page 54

Inntak listaverksins kann aö vera ósnortið af þeim
kringumstæöum sem tæknileg fjölföldun greiöir því aö-
gang að, en þær rýra a.m.k. návist þess í tíma og rúmi
(Hér og Nú þess). Enda þótt þetta gildi ekki aðeins um
listaverkiö, heldur á samsvarandi hátt um landslag sem
líður framhjá áhorfanda í kvikmynd, þá hróflar tæknileg
fjölföldun við viðkvæmasta kjarna þess — upprunaleik-
anum — sem náttúrulegir hlutir eru ekki jafn næmir fyrir.
Upprunaleiki einhvers hlutar er kjarninn í öllu sem hann
hefur flutt með sér frá upphafi, allt frá efnislegum varan-
leika til sögulegs vitnisburðar hans. Þar sem sögulegur
vitnisburður hlutar byggist á upprunaleika hans, hverfur
ekki eingöngu hið síðarnefnda í fjölfölduninni, heldur er
einnig hinu fyrrnefnda, sögulegum vitnisburði hlutarins,
stefnt í hættu. Þá er áhrifavaldi hlutarins að sönnu ógn-
að.3
Hægt er að fella þaö sem hér fer forgörðum undir
hugtakið áru og segja: á öld tæknilegrar fjöldafram-
leiðslu listaverksins bíður ára þess hnekki. Almennt má
setja þetta fram svo. Fjölföldunartæknin losar það sem
fjölfaldað er úr tengslum við hefðina. Um leið og hún
fjölfaldar eftirmyndina kemur eintakafjöldi í stað ein-
stæðrar tilvistar. Og vegna þess að fjölföldunartæknin
gerir eftirmyndinni kleift að koma til móts við viðtak-
andann í sérstökum aðstæðum hans veitir hún frum-
verkinu nýtt gildi. Þessi tvö ferli hreyfa rækilega við hinu
hefðbundna og hrun hefðarinnar er hin hliðin á núver-
andi kreppu og endurnýjun mannkyns. Fyrrnefnd ferli
standa í nánu samhengi við fjöldahreyfingar vorra daga.
Máttugasti fulltrúi þeirra er kvikmyndin. Þjóöfélagsleg
þýðing hennar, sérstaklega í jákvæðasta formi, er ekki
hugsanleg án þessarar hliðar hennar sem í senn er eyð-
andi og hreinsandi: útrýmingu þess gildis sem hefðin
hefur í menningararfinum. Ljósasta dæmið um þetta fyr-
irbæri er að finna í sögulegum stórmyndum. Það leggur
æ fleiri svið undir sig. Og Abel Gance hrópaði upp yfir sig
árið 1927: „Shakespeare, Rembrandt, Beethoven gera
kvikmyndir . . . Allar helgisögur, allar goösögur, allir
upphafsmenn trúarbragða, já, öll trúarbrögð . . . bíða
uppljómaðrar upprisu sinnar og hetjurnar þrengja sér að
hliðunum"4, og boðar hér með, sennilega í ógáti, víð-
tæka útrýmingu.
III
Á löngum tímabilum sögunnar breytist skynjun
mannsins með breyttum tilvistarháttum mannfélags-
sins. Skipan mannlegrar skynjunar — tjáning hennar —
ræðst ekki aðeins af náttúrunni, þar koma einnig til
sögulegar aðstæður. Tími þjóðflutninganna, þegar hinn
síðrómverski listiðnaður og nýsköpunin í Vín (Wiener
Genesis) sáu dagsins Ijós, hafði ekki bara í för með sér
annars konar list en fornöldin, heldur líka annars konar
skynjun. Spekingar Vínarskólans, Riegl og Wickhoff,
reyndu að draga úr ofurvaldi klassískrar heföar, sem
hafði skyggt á þessa listsköpun. Þeir voru fyrstir til að
draga ályktanir af nýlistinni um skipan skynjunar á þeim
tíma. Enda þótt niðurstöður þeirra næðu langt bentu þeir
aðeins á formleg einkenni skynjunar á síðrómverskum
tíma. Þeir reyndu ekki — og höfðu kannski engan
möguleika á — að sýna það þjóðfélagslega umrót sem
þessi breytta skynjun tjáði. Skilyrði fyrir þess konar inn-
sýn eru hagstæöari nú á tímum. Ef við lítum á þær
breytingar sem nú hafa orðið á tjáningu skynjunar sem
hrörnun árunnar, getum við leitað að þjóðfélagslegum
orsökum þeirra.
Gagnlegt er að skýra hugtakið áru, sem hér hefur verið
notað um söguleg fyrirbæri, með því að fjalla um það í
tengslum við náttúrulega hluti. Viö skilgreinum áru nátt-
úrulegra fyrirbæra sem einstæða sýn í fjarska, hversu
nálægt það sem horft er á kann aö vera. Ef þú hvílir þig á
sumarsíðdegi og fylgir með augunum fjallgarði við
sjóndeildarhringinn eða trjágrein, sem varpar skugga
sínum á þig, skynjar þú áru þessara fjalla og þessarar
trjágreinar. Þetta auðveldar skilning á þjóðfélagslegum
skilyrðum fyrir hrörnun árunnar á vorum dögum. Sú
hrörnun byggist á tvennu, sem hvort tveggja tengist
aukinni þýðingu fjöldans í nútímalífi. Fjöldinn hefur nú
jafn knýjandi þörf fyrir að færa hlutina „nær“ sér bæði
landfræðilega og mannlega og að yfirvinna hið ein-
stæða við hvern viðburð með því að taka við eftirmynd
hans.5 Daglega veröum viö vör við þessa ásókn í að ná
tökum á hlutum sem næst okkur í mynd, eða öllu heldur
fjölfaldaðri eftirmynd. Og eftirmyndin eins og hún kemur
okkur fyrir sjónir í myndskreyttu blaöi og fréttakvikmynd
er augsýnilega mjög ólík frummyndinni. Hiö einstæöa og
hið varanlega er jafn rækilega samtvinnað í frummynd-
inni og hviklyndi og möguleiki til endurtekningar hjá eft-
irmyndinni. Að klæða hlutinn úr skel sinni, að tortíma
árunni, er einkenni á skynjun sem hefur öðlast slíkt
„skynbragð á sams konar eðli hluta" að meö fjölföldun
verður það jafnvel greint í hinu einstaka. Þar er á ferð
sama fyrirbæri á sviöi skynjunar og þekkt er sem aukin
þýðing tölfræðinnar á sviði fræðikenningarinnar. Það
hefur leitt til gjörbyltingar bæði í hugsun og viðhorfum
hvernig raunveruleikinn er fluttur fjöldanum og hvernig
fjöldinn bregst við honum.
IV
Hiö einstæöa við listaverkið jafngildir stöðu þess í
menningarhefðinni. Sjálf hefðin er vissulega lifandi og
ákaflega breytileg. Venusarstytta frá fornöld átti sér aðra
stöðu í menningarhefðinni hjá grikkjum, þar sem hún var
hluti af helgiathöfnum þeirra, en hjá miðaldaklerkum
sem álitu hana óheillavænlegt skurögoð. Það sem orkaði
his vegar jafnt á menn á báðum þessum tímaskeiðum var
hið einstæða við styttuna, m.ö.o. ára hennar. Þess varð
upþhaflega vart í helgiathöfnum hvernig listaverkið öðl-
aðist sess í menningarhefðinni. Elstu listaverkin skópu
menn, eins og við vitum, til að nota við helgiathafnir, fyrst
í sambandi við töfra en síðan í tengslum við trúarbrögð.
Það er eftirtektarvert að þáttur árunnar í tilvist lista-
verksins hefur aldrei losnað algjörlega úr tengslum við
hlutverk þess í helgiathöfnum.6 M.ö.o.: Einstætt gildi
„upprunalegs" listaverks á rót sína að rekja til helgisiða
og í tengslum við þá öðlaðist það upphaflega notagildi.
Hversu mjög sem þessir helgisiðir hafa fjarlægst uþp-
runa sinn verður þeirra vart jafnvel íjaröbundnustu mynd
fegurðardýrkunar. Grundvöllur listaverksins í helgisið-
unum kom í Ijós þegar sú veraldlega vegsömun fegurð-
arinnar, sem varð til á endurreisnartímanum og ríkti í
þrjár aldir, varð fyrir fyrstu áföllunum. Um leiö og fyrsta
tækið til fjölföldunar, sem sköpum skipti, Ijósmyndunin,
kom fram á sjónarsviðið (samhliða því að sósíalisminn
leit dagsins Ijós) fann listin þá kreppu nálgast sem orðin
er augljós hundrað árum síðar. Þá svaraði listin með
kenningunni um l’art pour l'art, sem er guðfræöi listar-
innar. Úr henni varð svo til nokkuö sem nálgast þaö að
vera neikvæð guðfræði, þ.e. hugmyndin um „hreina"
list, sem hafnar ekki aðeins sérhverju félagslegu hlut-
verki heldur líka allri efnislegri tilvísun. (I skáldskapnum
náði Mallarmé fyrstur þessu marki.)
Þaö er nauðsynlegt við athugun, sem fæst við lista-
verkiö á öld tæknilegrar fjölföldunar þess, að gera sér
grein fyrir þessum tengslum, því þau veita okkur afar
52
SVART A HVÍTU