Svart á hvítu - 01.10.1978, Blaðsíða 55

mikilvæga innsýn: tæknileg fjölföldun listaverksins
frelsar það ífyrsta sinn í heimssögunni frá sníkjulífi sínu í
helgisiðunum. Hið fjölfaldaða listaverk verður í síauknum
mæli eftirmynd listaverks sem beinlínis er ætlað til fjöl-
földunar.7 Þaö er hægt að gera fjöldann allan af kópíum
eftir Ijósmyndafilmu; það er út í hött að biðja um frum-
myndina. Á því augnabliki þegar upprunaleikinn erekki
lengur mælikvarði á listframleiðsluna gerbreytist sam-
félagslegt hlutverk listarinnar. f stað þess að byggjast á
helgisiðum byggist hún nú á öðru starfi — stjórnmál-
um.
V
Það er misjafnt á hvað er lögð mest áhersla við skoðun
og mat listaverka. Tveir andstæðir þættir skera sig úr.
Annars vegar er áherslan á listaverkið, hins vegar á
sýningargildi þess. Listræn framleiðsla hefst með gerö
muna sem notaðir eru við helgiathafnir. Geta má nærri
að mikilvægara er að þeir séu til staðar en aö menn sjái
þá. Elgur sá sem steinaldarmaðurinn málar á veggi hellis
síns er tæki til galdra. Að vísu sýnir hann meöbræðrum
sínum elginn, en fyrst og fremst er hann ætlaður öndun-
um. Dýrkunargildið sem slíkt virðist nú á tímum beinlínis
ýta undir að listaverkið sé hulið sjónum: aðeins prestur-
inn hefur aðgang að vissum guöastyttum í hofinu, sumar
madonnumyndir eru huldar næstum allt árið, sumar
höggmyndir í dómkirkjum miðalda fær áhorfandi á jörðu
niðri ekki séð. Með því að losa einstakar tegundir list-
sköpunar úr viðjum helgisiðanna aukast möguleikar á
að sýna afurðir þeirra. Það er auðveldara að sýna
brjóstmynd sem hægt er að senda út og suður en guða-
styttu sem á sinn fasta stað í musterinu. Hið sama á við
um málverkið andspænis mósaík-myndinni og kalkmál-
verkinu, fyrirrennurum þess. Og jafnvel þótt það hafi
upphaflega ekki verið erfiðara að koma messu á fram-
færi heldur en sinfóníu, þá varð þó sinfónían til á þeim
tíma, þegar það virtist ætla að verða auöveldara að koma
henni á framfæri en messunni.
Með ólíkum aðferðum tæknilegrar fjölföldunar lista-
verksins hafa möguleikar á að sýna það aukist svo
gífurlega að megindarleg færsla milli andstæðra skauta
þess hefur snúist í eigindarlega breytingu á eðli þess.
Þetta er sambærilegt við stöðu listaverksins á forsögu-
legum tíma. Það varð þá fyrst og fremst tæki til galdra
vegna þess að það var eingöngu metið eftir dýrkunar-
gildi sínu. Það var ekki fyrr en löngu síðar sem menn
gerðu sér grein fyrir því að þarna væri um listaverk að
ræða. Nú gegnir listaverkið alveg nýju hlutverki sem
helgast af því að megináhersla er lögð á sýningargildi
þess. Sá þáttur þessa hlutverks sem er okkur hugstæö-
astur, listgildið, kann að verða álitinn aukaatriði þegar
fram líða stundir.8 Ef við höfum Ijósmyndina og kvik-
myndina í huga liggur a.m.k. beint við að draga þá
ályktun.
VI
Sýningargildið byrjar að ýta dýrkunargildinu til hliðar
í Ijósmyndalistinni. Dýrkunargildið víkur þó ekki mót-
stöðulaust. Síöasta virki þess er ásjóna mannsins. Það er
engin tilviljun að andlitsmyndin var þungamiðjan á upp-
hafsskeiði Ijósmyndunar. Dýrkunargildi myndarinnar á
síðasta griðastað í notkun hennar til minningar um fjar-
stadda eða látna ástvini. f andartakssvipbrigðum
mannsandlits gægist áran í síðasta sinn út úr gömlum
Ijósmyndum. Það er hún sem gæðir þær þessum þung-
lyndislega og óviðjafnanlega þokka. En þegar maðurinn
víkur í skuggann í Ijósmyndinni er sýningargildið orðið
dýrkunargildinu yfirsterkara. Atget, sem tók myndir af
auðum strætum Parísar um 1900, var ómetanlegur
frumkvöðull á þessu sviði. Um hann hefur með réttu verið
sagt, að hann hafi tekið þessar myndir eins og hann væri
að mynda afbrotavettvang. Afbrotavettvangur er líka yf-
irgefinn. Það eru teknar af honum myndir til að safna
sönnunargögnum. Hjá Atget fara Ijósmyndirnar að verða
sönnunargögn í sögulegu ferli. f því felst leynd pólitísk
þýðing þeirra. Þær krefjast einbeittrar athygli. Lausleg
og sveimandi íhugun samræmist þeim ekki. Þær koma
róti á áhorfandann; honum finnst hann verði að nálgast
þær eftir ákveðinni leiö. Samtímis veröa myndskreyttu
blöðin honum leiðarvísar. Réttir eða rangir — skiptir ekki
máli. f myndskreyttum blöðum er myndatextinn orðinn
óhjákvæmilegur í fyrsta sinn. Og Ijóst er aö hann er allt
annars eðlis en heiti á málverki. Þær bendingar, sem
áhorfanda eru gefnar með myndatextanum í mynd-
skreyttu tímariti, verða brátt nákvæmari og ráðríkari í
kvikmyndinni, þar sem merking hverrar einstakrar
myndar virðist leiða beint af allri myndaröðinni sem á
undan fór.
Frá upphafsskeiói Ijósmyndunar. Mynd Etienne Carjat af
Charles Baudelaire.
SVART A HVITU
53