Svart á hvítu - 01.10.1978, Qupperneq 57

líkaminn glatast, gufar upp, er rændur raunveruleika, lífi,
rödd og þeim hávaða sem verður við hreyfingar hans.
Eftir stendur þögul mynd sem bjarmar örskotsstund á
tjaldinu, hverfur svo í þögn . . . Sýningarvélin leikur meö
skugga leikarans á tjaldinu fyrir áhorfendur en sjálfur
verður hann að láta sér lynda að leika fyrir tökuvélina".14
Þessu ástandi mætti einnig lýsa á eftirfarandi hátt: Vegna
kvikmyndarinnar verður maðurinn nú í fyrsta sinn að
leika án árunnar, því hún er bundin Hér og Nú-i hans og á
sér enga eftirmynd. Áran sem umlykur Makbeð á sviðinu
er órjúfanlega tengd árunni sem áhorfendur skynja um-
hverfis leikarann sem leikur hann. En eitt helsta sérkenni
kvikmyndatökunnar er að myndavélin er komin í stað
áhorfenda. Þegar svo ára leikarans hverfur tekur hún
með sér áru þeirrar persónu sem hann er að leika.
Ekki þarf neinum aö koma á óvart, að það er leikrita-
höfundurinn Pirandello sem fyrstur hreyfir óafvitandi við
orsökum þeirrar kreppu, sem nú blasir við augum í leik-
húsinu. Allar nákvæmar rannsóknir leiða í Ijós, að hvergi
getur um meiri andstæöu en milli leiksviösverks og kvik-
myndar, sem byggist algerlega á tæknilegri fjölföldun.
Sérfræðingar hafa um langa hríð viðurkennt að ,,í kvik-
myndum er það nærri alltaf áhrifamest að ,,leika“ sem
minnst", eins og Arnheim sagði 1932: „Þróunin er í þá átt
að meðhöndla leikarann sem sviðsmun, valinn vegna
sérkenna sinna .. . og komið fyrir á réttum stað og
stund".15 Fleira er nátengt þessum hugmyndum. Svlðs-
leikarinn samsamar sig þeirri persónu sem hann leikur.
Kvikmyndaleikarinn hefur oft ekkert færi á því. Leikur
hans er ekki ósamsett heild, heldur settur saman úr
mörgum sundurleitum leikatriðum. Við tilviljunarkennda
þætti s.s. leigu á stúdíói, að aukaleikarar séu til taks,
skreytingu o.s.frv., bætast grundvallareiginleikar tækja-
búnaðarins og allt miðar þetta að því að kljúfa verk leik-
arans í röð atriða sem síðar eru skeytt saman. Þar má
sérstaklega nefna Ijósabúnað og staðsetningu hans.
Vegna hans verður að taka leikatriði sem á tjaldinu virðist
hratt og samhangandi í aögreindum myndskeiðum sem
síðar mynda röð, en sá starfi getur tekið margar klukku-
stundir — og hvað þá ef um augljósari samskeytingu er
að ræða. Þannig er hægt að mynda stökk ofan úr glugga
sem stökk af vinnupalli inni í stúdíóinu, og flóttann sem ef
til vill fylgir í kjölfar þess, þegar farið er að vinna utandyra
mörgum vikum seinna. Hægt er að setja upp miklu þver-
stæðufyllra dæmi. Við skulum gera ráð fyrir að leikara
eigi aö bregða við þegar bankað er á hurð. Ef viöbrögð
hans eru ekki viðunandi, getur leikstjórinn brugðið á
annað ráð. Þegar leikarinn er næst staddur í stúdíóinu er
kleypt af skoti bak við hann án þess að hann sé varaður
við. Skelfingarviðbrögð hans eru þá fest á filmu og klippt
inn í myndina. Ekkert gefur gleggri vísbendingu um, að
listin hefur vikið úr ríki „hinnar fögru sýndar", sem til
skamms tíma var álitió eini griðastaður hennar.
X
Ókunnugleikatilfinning leikarans andspænis tækja-
búnaðinum, sem Pirandello lýsirer í grundvallaratriðum
sú sama og grípur okkur þegar við horfum á spegilmynd
okkar. Sá er hins vegar munurinn, að spegilmyndin hefur
nú verið skilin frá honum, hún er orðin flytjanleg. Og
hvert er farið með hana? Fram fyrir áhorfendur.16 Þessa
staðreynd hefur kvikmyndaleikarinn ætíö í huga. Þegar
hann horfir í tökuvélina veit hann að um síðir eru það
áhorfendur sem hann horfist í augu við, neytendurnir
sem mynda markaðinn. Hann býður ekki aðeins falt
vinnuafl sitt á þessum markaði, hann leggur að auki fram
sjálfan sig með húð og hári, hjarta sínu og nýrum. Og
þessi markaður er utan seilingar og leikarinn hefur ekki
meiri möguleika til að hafa áhrif á hann en hver annar
hlutur sem framleiddur er í verksmiöju. Ætli þessi að-
staöa eigi ekki sinn þátt í þeirri þrúgandi angist sem
heltekur leikarann frammi fyrir tækjunum að áliti Piran-
dello. Kvikmyndin bætir sér upp brotthvarf árunnar með
því að búa til „persónuleika" utan kvikmyndaversins.
Dýrkun kvikmyndastjörnunnar, sem kvikmyndaauðvald-
ið elur á, varðveitir aöeins þá „persónutöfra", sem nú um
langt skeið felast bara í fúlum galdri söluvarningsins.
Meðan auðmagn kvikmyndajöfranna ræður ferðinni er
eina byltingarsinnaða framlag nútímakvikmynda róttæk
gagnrýni á hefðbundnar hugmyndir um listina. Við ber-
um ekki á móti því að kvikmyndir nútímans eru auk þess
stöku sinnum framlag til byltingarsinnaðrar gagnrýni á
þjóðfélagsaöstæður, jafnvel á skiptingu eignanna. Það
er á hinn bóginn ekki viðfangsefni þessarar greinar að
fjalla um það, ekki frekar en það er meginviðfangsefni
v-evrópsks kvikmyndaiðnaðar.
Það er hluti af tækni kvikmyndarinnar, sem og íþrótt-
anna, aö allir þeir sem fylgjast með eru dálitlir sérfræð-
ingar. Þetta verður öllum Ijóst, sem fylgjast með blaða-
Úr kvikmyndinni ..Borinage" eftir Ivens.
SVART Á HVlTU
55