Svart á hvítu - 01.10.1978, Page 58

drengjum sem halla sér upp að hjólum sínum og ræða
um úrslit í reiðhjólakeppni. Það er ekki að ástæðulausu
sem blaðaútgefendur skipuleggja slíka kappleiki fyrir
útburðarstrákana. Þeim fylgir mikill áhugi meðal þátt-
takendanna vegna þess að sigurvegarinn getur hafið sig
úr blaðastrák í atvinnukeppnismann. Á sama hátt býður
fréttamynd vikunnar öllum tækifæri til að hefjast úr veg-
faranda í aukaleikara í kvikmynd. Menn geta jafnvel lent
rakleiðis í listaverki og má í því sambandi minna á kvik-
mynd Vertoffs ,,Þrír söngvar um Lenín" og „Borinage"
eftir Ivens. Nú á tímum eiga allir heimtingu á að vera
festir á filmu. Til að skýra þá kröfu er hentugast að at-
huga til samanburðar sögulega stöðu samtímabók-
mennta.
Um aldaraðir voru höfundar fáir og áttu sér þúsundir
lesenda. Það breyttist á ofanverðri síðustu öld. Vegna
síaukinnar blaðaframleiðslu, sem gaf lesendum kost á
nýjum pólitískum, trúarlegum, vísindalegum, sérhæfðum
og staðbundnum málgögnum, urðu æ fleiri lesendur
höfundar. Upphafið var að dagblöðin tóku aö bjóða les-
endum sínum rúm fyrir „lesendabréf". Nú á dögum
verður vart sá evrópski launþegi fundinn sem ekki hefði
fræðilegan möguleika á að fá birta einhvers staðar lýs-
ingu á eigin starfsreynslu, kvartanir, skýrslu eða annað
svipað. Greinarmunur höfundar og lesanda er í þann
mund að glata grundvallareinkennum sínum; hann
varðar aðeins hlutverkin og kann að breytast í ólíkum
tilvikum. Lesandinn er hvenær sem er reiöubúinn að taka
sér penna í hönd. Hann öðlast, í krafti mismikillar sér-
þekkingar sinnar á einkar sérhæfðu starfssviði, rétt til
höfundartitils. Vinnunni sjálfri er léð rödd í Sovétríkjun-
um. Hluti af hæfileikum manns til að vinna tiltekið verk
er að lýsa því með orðum. Nú byggist rétturinn til bók-
menntalegrar tjáningar fremur á fjöltæknilegri þjálfun en
bókmenntalegri sérhæfingu; hann er því allra eign.
öllu þessu má sem hægast snúa upp á kvikmyndirnar.
Breytingar sem tóku aldir innan bókmenntanna, gerast
nú á einum áratug. Þessi umskipti hafa að hluta til orðið
fastur þáttur af kvikmyndastarfi, einkum í Rússlandi.
Sumir þeirra leikara, sem ber fyrir augu okkar í rúss-
neskum myndum eru ekki leikarar í þeim skilningi sem
við leggjum í það orð. Þar er á ferð fólk sem leikur sjálft
sig, og einkum í vinnunni. I v-evrópskri kvikmyndagerð
er ekkert tillit tekið til þeirrar réttmætu kröfu nútíma-
mannsins aö fá að sjá sjálfan sig, enda situr gróðasókn
auðvaldsins í forsæti. Við þessar aðstæöur leggur kvik-
myndaiðnaðurinn á það ofuráherslu að hindra þátttöku
fjöldans — og það gerir hann með tálsýnum og tvíræö-
um vangaveltum.
XI
Kvikmyndataka, einkum taka talmynda, er sjónarspil
sem enginn gat gert sér í hugarlund á fyrri tíð. Hún gerist
með þeim hætti að óhugsandi er að útbúa neitt eitt
sjónarhorn fyrir áhorfandann, sem útilokaði frá sviðs-
myndinni aðskotahluti á borð við tökubúnað, Ijósavélar,
aðstoðarfólk o.s.frv. (— nema augu hans féllu saman við
linsu myndavélarinnar). Það eru ekki hvað síst þessar
ólíku aðstæður sem skilja á milli sviðs kvikmyndaversins
og leiksviðsins. Frá áhorfendabekkjunum kemur þú ekki
umsvifalaust auga á blekkingu leikhússins. Við töku
kvikmyndar er enginn slíkur staður til. Blekking kvik-
myndarinnar er annarrar gráöu blekking, orðin til við
klippingu. Þetta mætti orða svona: í stúdíóinu er tækja-
búnaðurinn orðinn svo samrunninn veruleikanum að
kjarni þessa veruleika, laus við þá aðskotahluti sem
tækin eru, er útkoma úr sérstöku ferli. Þetta sérstaka
ferli er kvikmyndatakan með til þess ætlaðri tökuvél og
samröðun aðgreindra myndskeiða. Hinn tækjalausi
veruleikakjarni er hér orðinn hámark tilbúningsins;
vafningalaus veruleikasýn er bláa blómið í landi tækn-
innar.
Það er jafnvel enn gleggra að bera þessar aðstæður,
svo mjög sem þær eru frábrugðnar aðstæðum leikhúss-
Kvikmyndatökumenn aö störfum. Frá töku myndarinnar
,,Cromwell“.
ins, saman við málaralist. Þar er spurningin: hvað er líkt
með kvikmyndatökumanninum og málaranum? Til að
svara henni bregðum við á það fangaráð að taka skurð-
aðgerð til samanburðar. Skurðlæknirinn er andstæða
töfralæknisins. Töfralæknirinn líknar sjúklingnum með
því að leggja yfir hann hendur, skurðlæknirinn sker í
skrokk hans. Töfralæknirinn viðheldur eðlilegri fjarlægð
milli sín og sjúklingsins; þótt þeir nálgist hvor annan
þegar hann leggur hendur sínar yfir hann vegur hann
það upp með virðulegu yfirbragði sínu. Skurðlæknirinn
fer öfugt að; það er ekki ofmælt að hann sé nærgöngull
við sjúklinginn þegar hann ryðst inn í líkama hans, en
vaxandi tillitssemi og fjarlægðar gætir þegar hann
handfjatlar líffærin af fyllstu varkárni. í fáum orðum sagt:
skurðlæknirinn, gagnstætt töfralækninum (sem
heimilislæknirinn dregur þó nokkurn dám af), forðast að
mæta sjúklingnum eins og maður manni á mikilvægum
augnablikum; hann þrengir sér frekar inn í hann með
uppskurðartækjunum. Töfralæknir og skurðlæknir sam-
svara málara og kvikmyndatökumanni. I starfi sínu
i
56
SVART Á HViTU